Диа. Мартин Пановски од студиото „Радиус архитекти“ е новиот претседател на Асоцијацијата на архитекти на Македонија (ААМ). Во интервју за Радио МОФ вели дека моментално постојат архитектите кои работат се’ и сешто, се впуштаат во предизвици и со знаење ја бранат струката, но за жал, има и такви кои проектираат без воопшто да излезат на терен, на локацијата за објект. Пановски зборува за нарушените методологии на архитектите и урбанистите, законските „кочници“, за предизвиците со „Скопје 2014“, но и за ставовите и плановите на Асоцијацијата.
Почесниот факел за претседател на ААМ го презедовте од Сања Раѓеновиќ-Јовановиќ. Таа нагласи дека за поставување здрави основи на Асоцијацијата, и архитектонската професија воопшто, неопходно е често ангажирање и најдиректно стручно вклучување во сите сфери на архитектурата. Но, колку е возможен некаков ангажман или иницијатива, кога се чини дека ААМ заедно со голем дел од архитектонската фела години наназад, намерно или не, се изоставувани од процесите за обликување и креирање политики за јавните простори?
Ние бараме ангажман, и работиме да имаме целосен ангажман. Тоа го има во секоја држава. Односно, секоја држава кога прави нешто со урбаниот простор, не само со јавниот, туку и со дел од приватниот простор, ја вклучува фелата. Тоа било пракса во некои други времиња, особено за големите зафати. Доказ се сите објекти пред, но и по земјотресот. Оваа пракса е невклучување на архитектите како дел од јавноста. Не е од сега. Тоа е од 1990 година наваму, иако имаше проба да се направи Градски архитект, како функција, простор каде би се водел некаков разговор. Воопшто мислам дека дискурсот во архитектурата е запрен уште од доцните 80-ти години. И меѓу себе ретко разговараме. Асоцијацијата е место каде архитектите меѓу себе ќе зборуваат за просторот, а потоа да го презентираат јавно. Не треба да чекаме да не повикаат, туку да реагираме, но не откако нешто ќе се случи, туку да ги предвидуваме работите. Архитектите секогаш предничеле пред сите. Дури и по иновации, ако збориме од аспект на дизајн, архитектите будно следеле и биле пред автомобилската индустрија. Така да, како архитекти мораме и визионерски да ги согледаме работите. Малку сме зачмаени како фела, не затоа што сакаме, туку затоа што, пред се’, економската ситуација во фелата е страотна. Во однос на околните земји има огромна разлика во ценењето на она што го работиме. Со тоа, не можеме да бидеме конкуретни во регионот.
Познато е дека ААМ е непрофитна организација, чија главна цел е развој и сестрано унапредување на архитектонското творештво и практиките. Основана е во 1952 година како Друштво, од 1980 се води како Сојуз, за потоа од 1999 како Асоцијација на архитекти. Како функционира денеска и дали делува и на ниво на цела Македонија?
Во склоп на активностите на ААМ се Биеналето на архитекти, доделување на ‘Голема годишна награда за архитектура’, потоа наградата ‘Андреј Дамјанов’… Сите овие се стандардни случувања поврзани со Асоцијацијата. Секако, постојат низа активности и на дневна основа. Јас лично ја затекнав Асоцијацијата кога делуваше со ограноци. Тоа е времето кога беше Сојуз. Не беше сконцентрирана само на Скопје. Постоеше напор да оформат повторно ограноци, но неуспешно, бидејќи во одредени градови се распоредени премногу малку архитекти. Интенцијата на новиот управен одбор ќе биде поделба по региони. Една од точките во програмата е токму заживување на останатите градови, а од аспект на разговор за архитектурата, за локалниот простор. Едноставно, тие градови како такви, воопшто не им е посветено внимание, ги забораваме, па затоа една од главните заложби во наредните три години треба да биде токму тоа. Кај членството има дух кој се развива и сметам дека „зачмаеноста“ ќе помине.
Мартин Пановски
Тешко е денес да зборуваме за архитектура, а да не зборуваме за „Скопје 2014“, бидејќи и пошироката јавност почна да ја согледува и доживува оваа професија низ призма на проектот. Што точно претставува „Скопје 2014“ за архитектурата, но и за градот? Многумина проектот го поимаат со споменици, статуи, скапи огради, барокни објекти, менување фасади, излози во Чаршија, но и истовремено се поврзува и со упади во ДУП-ови, а дел го нарекуваат и апарат за менување на колективната меморија...
Асоцијацијата за „Скопје 2014“ даде став уште од 2010 година, и тој нема да се смени. Се работи за еден вид политички упад во јавниот простор. Од тогаш наваму веќе е дегутантно да се зборува какви се објектите, дали влегле во Вардар итн… Но, тоа е едниот аспект на „Скопје 2014“, кој, како таков, може да се гледа на тој хектар земјиште и да разговараме што понатаму. Асоцијацијата ќе го истражи и ќе даде свој одговор, пред друг да кажува што да се прави со тој дел. Не можеме повторно да се доведуваме во ситуација некоја политичка структура да нуди конечни одговори. Туку научно, стручно, аналитично да го изнесеме ставот. Вториот дел што можеби e поважен за мене, е она што го споменавте дека менувањето на Чаршијата и ДУП-овите се гледаат низ призма на „Скопје 2014“. Тоа е делот што значи менување на методологијата на нашата работа. И треба да се поправи пред физичкото – појавноста на објектите. Правилата се поставени со некоја цел, врз основа на научно истражување, а не може да се сменат само за спроведување нечија замисла. Тука е проблемот. Се отвори модулот за менување како сакаме, што сакаме, а без да се мисли на последиците. Асоцијацијата мора да го земе тоа в предвид. Урбанизмот и архитектурата не се играчка. Кај нас, единствено се размислува дали зградите се ‘сигурни или не’. Не прејудирцирам ништо, во моментов ги намаме проектите и не можеме да зборуваме на памет. Ќе истражуваме. Но, штетите се и од социолошки аспект, не можат да се занемарат. Дел од луѓето не сакаат да ги гледаат, но знаат да бидат многу опасни. Друго, кога ќе се постави прашањто што направија ‘експертите за Скопје 2014’ секогаш погледот е вперен кон нас. Извинете, ама „Скопје 2014“ има допирна точка и со многу други ‘експерти’, струки кои немаат направено буквално ништо. Прстот треба да се впери и кон економисти, психолози… „Скопје 2014“ е малку покомплексна работа од тоа. Архитектите реално се потрудија, но не значи дека успеале.
Минатата недела се одржа панел-дискусија каде архитекти, урбанисти и активисти даваа свои одговори токму за тоа „што да се прави со Скопје 2014“ – дали да се сочува, дислоцира, пренамени или руши овој контроверзен и најозборуван проект во поновата македонска историја. Вие споменавте дека ААМ ќе проба на направи некој поголем настан, конференција или симпозиум… ?
Идејата е да се започне конференција, симпозиум, или ќе биде тоа некој друг вид на настан, трибина, односно „проект“, иако не ми се допаѓа последниов збор. Едноставно, ќе пробаме да ги добиеме подлогите, да се оформат работни групи каде ќе ги повикаме и другите струки допрени од овој проект, па од експертиза од поширок тим од економисти, градежници, историчари на уметност, урбанисти.. да произлезе студија – она што го говорев и претходно. Кога ќе ги имаме сите параметри, дури тогаш може да се дава некаков суд дали ова може да се задржи, друго дислоцира, или сруши. Можеби ќе треба да се спроведе и предлогот на колешката Ана (Ивановска) – да се донесат на трибината луѓе (од бившите ЈУ-простори, или меѓународни стручни лица) кои нема да бидат емотивно врзани. Некој од страна го гледа чисто, прагматично, објективно. Иако, истовремено, имаме контакти со повеќе личности од надвор кои го гледале објективно, но многу брзо потоа станувале емотивни.
Гледаме како постојано се променуваат законите за градење. Дали собраниските пратеници имаат реална потреба да ги дополнуваат и менуваат урбанистичките и архитектонска норми за да се подобри процесот за планирање, или пак, едноставно, законите станаа своевидна желботека за да се „прошверцуваат“ разни интервенции во просторот?
Се менуваат законите, но и подзаконските акти, кои кај нас се поважни. Правилниците се менуваат на основа на желботека. Истражувањето го имав правено до 2012 година, на докторски студии во Загреб. Измените беа од 1938 година – првиот Закон за градење во Кралството Југославија. Од тогаш, па се до 2006, имаше скоро ист број на измени колку периодот од 2006 до 2012 година! ‘Интересна’ беше реакцијата на колегите од Загреб. Ја прекинаа тековната презентација, и прашаа: ‘Па, како е возможно да работите таму? ’. Така да, кога работиме се оградуваме и одговараме ‘Ова е вака во моментов, а за месец дена можеби нема да важи правилово’. Кај нас и постоечката регулатива не е добра. Прво, затоа што е застарена. Второ, се толкува на мал милион начини. Тоа е оставено за да може да има коруптивност во проектирањето. Кој како сака може да толкува. Да ви ‘помине или не’. Тоа зависи од некој друг. Правилата не се точно, стрикно наведени и разбирливи за сите. Пример, имаме член каде пишува дека ‘во бараната документација за градежна дозвола ви треба основен проект од архитектура, статика, електрика, елаборати за ППЗ, за енергетска ефикасност’. Истовремено стои ‘и други потребни елеборати’!?. Па, човек може да ви бара ‘други потребни елаборати’ до крај, и никогаш да не добиете градежна дозвола. Ваквите работи се проблем и за колегите од општините, министерствата. И тие не знаат како да ги толкуваат голем дел од работите. Асоцицијата ќе мора да влезе во изготвувањето на овие правилници, а со цел тие да бидат во склоп со европските. Вака е премногу тешко да се работи.
Што е со авторските права на архитектите, каде се во целава оваа приказна? Постојат ли воопшто авторски права во земјава?
Постојат авторски права. Сепак, ние не сме правници. Кога бев претседател на БИМАС направив една дебата за авторски права. Викнавме правник за донекаде да ги протолкуваме работите. Во суштина, излезе дека права по закон има, дури се толку стрикни што никој нема да ги почитува. И сите овие наградби и доградби не би требало да ги работиме, а ги работиме сите. Малце е нејасна работата со членовите и законите… Авторските права сепак ги има. А, дека не се почитуаваат – тоа е така. Проблемот со авторските права, пред се’, се наметнува со објекти кои се од некакво значење за градовите. Не сакам да зборувам само за Скопје, но овој дел е поврзан со заштитата на објектите. Тоа е она што засегнатите заедници го сметаат за вредно и беше споменато на трибината (н.з. префасадираните објекти на Петар Муличковски – Владата, на авторот Славко Брезовски – Стоковна куќа „НАМА“, зградата на светски познатиот Милан Злоковиќ – бивши „Метропол“, но и повеќе објекти од Скопје и цела Македонија кои се врзани со архитектурата на модерната, на високата модерна, доцната модерна, постземјотресната обнова..
Сето ова е поврзано со историските објекти и нивно прогласување за културно наследство. Дел од зданијата со години чекаат на ревалоризација, процес кој, по сите досегашни зафати и „преоблекувања“, е тотално нејасен за голем дел од јавноста…
Тоа е научен процес. Има постапка како се доаѓа до заштита на објект. Како методологија, тие луѓе што го работат тоа, можат многу едноставно да го направат. Кај нас не е проблем самото стручно и научно проценување на вредностите. Не е проблем таа постапка, туку онаа „другата постапка“ каде треба да се удри потпис, печат дека таа е завршена. Пак ќе повторам – нарушена ни е методологијата на работа. Тоа ни е главниот проблем. За сето друго можеме да одговориме, имаме и знаење, квалитетни луѓе и архитекти во земјава.
На почетокот од разговоров го споменавте Градскиот архитект. Помладите генерации не ни знаат дека во Скопје постоела ваква функција. Има ли потреба, но и желба да се врати оваа функција?
Реално, од моето искуство и видување, тое не функционираше како што јас би очекувал. Односно, да има поголем проект, а Градскиот архитект да ги свика проектантите… Некаде во 2001 година имаше објект, меѓу поголемите градени станбени објекти во тоа време. Па, очекувавме да бидеме свикани дали сме ускладени, бидејќи се допираа два залепени објекти. Тоа не се случи. А, било пракса кога се градело во 70-ти, 80-ти години, ако има поголем комплекс, тоа да се презентира пред Градоначалникот. Во овој случај, беше оставено на нас, и на наша одговорност со колегите да контактираме и да ги ускладиме двата објекта. Тоа неускладување може да се забележи насекаде! И не е поради архитектите и урбанистите, туку поради други работи, врзани и со Катастар и сл. Потребата за Градски архитект во моментов ја гледам од тој аспект – не да става бариери, туку да ги организира проектантите кои работат на едно одредено место. Градски архитект може да функционира, но за жал ја немаме како функција. Немаме ниту Министерствто за урбанизам, туку е споено со сегашното Транспорт и врски.
Да, пред некоја година повторно беше актуелизирана иницијативата за одвојување и формирање посебно Министерство за урбанизам…
Таа иницијатива е секоја година, месец, секој ден. Пак ќе се актуализира, бидејќи сметам дека се измешани работите. Градиштвото, воопшто, е најголема гранка, а нема свое министерство. Тоа, само по себе е најголем индикатор, и нема потреба да навлегуваме за проблемите. И тој аспект Асоцијација ќе прави напори, исто и како сите претходни претседатели што се трудеа за измена на законите, одвојување на министерството, за цена на проектирање. За жал, во ова време ова не зависи од нив.
Како Асоцијацијата ќе продолжи да функционира?
Главен дел ќе ни бидат младите членови. Проблем е што младите, да речеме 2009-2010 година имаа позитивен дух, а сега бегаат надвор. Или не сакаат да се занимаваат со архитектура и урбанизам. Не сакаат ни да поминуваат низ центарот на Скопје. И јас ретко поминувам. Така да, наша главна цел ќе биде да се привлечат млади членови, кај нив има свежи идеи и енергија.
Бојан Шашевски