Nëse doni të lexoni tekstin në gjuhën shqipe, shtypni “Shqip” / За текстот на албански јазик кликнете „Shqip“
-
Лицата со нетипичен развој, Ромите, ЛГБТИ-заедницата, жените се особено засегнати во периодот на пандемија. Тие повторно се на маргините, опколени од предрасуди и стереотипи од околината, а од државата недостасуваат мерки и сервиси за нивна заштита и вклучување во општествените текови.
Неда Чаловска од Хелсиншкиот комитет за човекови права на денешниот онлајн настан на Советот за етика во медумите и ОБСЕ имаше презентација каде потврди дека, иако има одреден напредок за заштита на овие лица, сепак, пандемијата „ни покажа дека сето тоа се врати назад“.
„Овие групи станаа ранливи, повторно станаа исклучени. Останаа да бидат најневидливи. Не е само нашето општество дискриминирачко, со стереотипи и предрасуди. Но, прашањето е колку државата ќе работи да го разбива тоа и да обезбеди системска поддршка“, вели Чаловска.
Мерките на Владата, вели таа, немаат интерсекциски пристап. Насочени се кон мнозинството во државата. Генерално се носени ад-хок, а здруженијата што ги следат не се вклучени во нивна изработка.
„Мерките, на крајот, излегоа дека се дискриминаторски кон одредени категории граѓани. Меѓународното право вели дека можеме да направиме отстапка од човековите права во кризна состојба, но мерките мора да бидат пропорционални кон одрените категории граѓани, да не се напушти принципот на еднаквост и недискриминација“, нагласува Чаловска.
Лицата со нетипичен развој ги спомена како едни од најзасегнатите. Забележува дека тие и претходно немаа пристап до сервиси, поради физичката затвореност на институциите. Пандемијата дополнително ги влоши работите.
„Не се направи никаква посебна мерка за овие лица, за нивна информираност како да ги заштитат своите права, со оглед дека Центрите за социјални работа се во прва линија за информациии. Но, нивното затворање влијаеше за заштита на здравјето, а се затворија и Центрите за поддршка, што влијае и на самиот тек на нивниот живот. Тоа доведува и до промена на целиот тек на семејството. Многу родители на лица со попреченост мораа да работат или со скратено време, или да дадат отказ од работа, што влијаеше и на приходите“, забележи таа.
Во однос на децата се непипичен развој, со измените на законите на образование, тие треба да бидат вклучени во редовните училишта, со цел да се постигне поголема инклузивност.
„Меѓутоа, дел од родителите известија дека доаѓале да ги поддржат децата преку онлајн наставата, што во најголем дел не функционираше. Никој не ги подготви родителите и самите деца како да комуницираат, какви програми да следат. Она што е ‘настава за сите’, не функционира за оваа категорија граѓани“, вели таа.
Ги спомена и здравствените аспекти. Пример кај оние со Даунов синдром, или во инвалидска количка со поголем притисок на белите дробови. Тие имаат поголеми предизвици и треба да се сместени во ризична група од КОВИД-19, и да се приоритетни за имунизација.
„На 19-годишна возраст по кратко боледување почина девојка со Даунов синдром. И била обезбедена здравствена заштита, но поради отсуството на информации не ја побарала веднаш, па негативниот ефект настапил по еден ден хоспитализација“, потенцира Чаловска.
Во однос на Ромите, забележува дека тие се најисклучени групи. Живеат во субстандардни услови, без вода, без патишта и асфалт до домовите. Без здравствената заштита. Државата требаше да обезбеди сервиси и информации, сепак, вели таа, оваа улога ја преземаа граѓански организации и донатори, со цел минимум да функционираат во пандемијата.
„Диспроопорционалност се јавува учениците кај децата Роми и другите деца, бидејќи голем број ромските деца немаа услови за компјутери и учење од далечина. Од 2.400 деца во учлиштето ‘Браќа Рамиз’ во Шуто Оризари, дури 1.100 ученици немаат компјутери и интернет, што значи половина не можеле да следат настава. А, можете да замислите што се случи во другите региони?!“, праша Чаловска.
Го спомена случајот бремената Ромка, која почина поради необезбедување на итна здравствена заштита, и покрај тоа што таа седум дена да биде хоспиталирана.
„Ова е всушност показател и на традиционалната непристапност на жените Ромки. Во Шуто Оризари долго време немаше гинеколог. Има извештаи дека жените Ромки воопшто не се примани во други градови, или бараат средства што немаат да ги дадат. Исто така, Ромите особено се загрозени бидејќи им се прекинаа сите можности за работа“, вели Чаловска.
Слободата за движење беше ограничена за сите, но постоеше случај кога од авион 300 лица се вратија во државата, а само група Роми однесена во центар за изолација.
„Една друга група која е секогаш е на маргините, кон која секогаш има стереотипи и предрасуди, е ЛГБТИ заедницата. Пандемијата доведе до генерална изолација на оваа категорија граѓани. Немаше било какви социјални активности. Тие најчесто не кажуваат што се во својот дом, тоа го живеат надвор од домот, но пандемијата повторно доведе да се затворат, што ги направи ранливи и подложни на психично и физичко насилство“, забележува Чаловска.
Оттука се зголеми потребата од психолошко советување, сепак, вели таа, државата не им обезбедува ваква поддршка. Организациите беа активни, но државата повторно не донела поширок пакет мерки за специфични здруженија што работат со нив.
„Ограничениот пристап до здравствена заштита исто влијаеше, особено за транродовите лица. Тие воопшто не може да остварат пристап до соодветна терапија, пристап до психолошка поддршка, па, со тоа, дополнително се маргинализираат“, нагласува Чаловска.
Додава и дека ЛГБТИ заедницата традиционално нема доверба кон полицијата, па не се пријавува кога има насилство во семејство или од надворешната средина.
„Делата од омраза најчесто се однесуваат токму кон ЛГБТИ лицата“, забележува таа.
Жените исто така ги посочи како едни од најзасегнатите од кризата. Смета дека треба да се искористи интерсекциски пристап кога се користи за жените, бидејќи различни категории – различно се погодени.
„Затоа се вика дека и оваа е ‘женска криза’. Особено родовиот дисбаланс што постоеше поради напуштање на работните места. А, знаеме дека жените се секогаш перцепирани што треба да се грижат за повозрасните лица, за домот, децата. Затворањето на сите во домовите и традиционалното насилство на жените, говори дека во моментот жените трпат многу поголемо насилство. Меѓутоа, не го пријавуваат поради недоверба во системот. Во ЕУ 24% од жените пријавуваат семејно насилство, додека во нашата земја само 11%, што е дупло помалку“, вели Чаловска.
Поголем број од самохраните родители во пандемијата се жени, па обврските што ги имаат се двојно или тројно зголемени. Намалени се и приходите во еднородителските семејства.
„Кога размислуваме за сите овие групи, читаме различни извештаи со пријави, или размислување на овие категории на граѓани, но не можеме да знаеме со што точно се соочуваат, па сметам дека новинарите се клучни за да ни прикажат како се одвива нивното секојдневие. На тој начин се постигнува многу поголема солидарност неопходна за време на пандемија. Се поттикнува државата да направи конкретни мерки што во моментот отсуствуваат“, забележува таа.
Меѓу другите, претставничката од Хелсиншки како маргинализирани и ранливи во пандемијата ги истакнува и старите лица, лицата во затвори и притвори, бегалците, барателите на азил…
Во однос на дискриминацијата, ја спомена новоформираната Комисија за заштита од дискриминација. Оваа Комисија, за која Радио МОФ во март правеше подкаст каде беше нагласено дека нема основни услови за работа, Чаловска е оптимистична дека може да се избори со предизвиците.
Исто така, во поглед на дискриминацијата, важно е граѓаните да знаат дека според новиот закон, судските трошоци паѓаат на терет на државата. Претходно тужбите единствено добиваа финансиска поддршка од здруженијата и немаше случај каде граѓанин иницирал постапка за дискриминација пред суд.
„Ова многу ќе го зголеми бројот на случаи. Важна новина е и тужбата за заштита од јавен интерес. Ова значи дека здруженијата на граѓани, синдикатите, фондациите што утврдиле дека се врши дискриминација, особено системска кон поголем број граѓани – можат да поднесат ваква тужба и бараат заштита, посебно за маргинализираните лица“, посочува Чаловска.
Други правни механизми се Народниот правобранител, Уставниот суд, инспекторати во различни сфери. Разликата меѓу Омбусманот и Антидискринаторска комисија, вели таа, е тоа што Комисијата може да постапува по дискриминација во приватниот сектор.
Бојан Шашевски
-
Grupet e margjinalizuara dhe të rrezikuara ngelën të përjashtuara në pandemi
Njerëzit me zhvillim atipik, romët, komuniteti LGBTI, gratë janë prekur veçanërisht gjatë pandemisë. Ata janë përsëri në margjina, të rrethuar nga paragjykime dhe stereotipa nga mjedisi ndërsa nga shteti nuk ka masa dhe shërbime për mbrojtjen dhe përfshirjen e tyre në shoqëri.
Neda Çallovska nga Komiteti i Helsinkit për të Drejtat e Njeriut kishte një prezantim në ngjarjen e sotme online, të Këshillit për Etikë në Media dhe OSBE-ja ku ajo konfirmoi se, megjithëse ka një përparim në mbrojtjen e këtyre njerëzve, pandemia “na tregoi se gjithçka u kthye mbrapa “.
“Këto grupe janë bërë të prekshme, janë përjashtuar përsëri. Ngelën të jenë më të padukshmit. Nuk është vetëm shoqëria jonë që është diskriminuese, me stereotipe dhe paragjykime. Por pyetja është se sa do të punojë shteti për të zhbërë atë dhe të sigurojë mbështetje sistemike”, tha Çallovska.
Masat e qeverisë, tha ajo, nuk kanë asnjë qasje inter sektoriale. Janë të synuara drejt shumicës në shtet. Në përgjithësi janë miratuar ad-hoc, ndërsa shoqatat që i monitorojnë nuk janë të përfshira në zhvillimin e tyre.
“Masat, në fund të fundit, dolën se ishin diskriminuese ndaj kategorive të caktuara të qytetarëve. E drejta ndërkombëtare thotë se mund të bëjmë reterim nga të drejtat e njeriut në gjendje krize, por masat duhet të jenë proporcionale ndaj kategorive të caktuara të qytetarëve, të mos braktiset parimi i barazisë dhe mosdiskriminimit”, tha Çallovska.
Personat me zhvillim atipik i përmendi si një nga më të prekurit. Vëren se ata nuk kishin qasje në shërbime edhe më parë, për shkak të mbylljes fizike të institucioneve. Pandemia i bëri gjërat edhe më keq.
“Asnjë masë e veçantë nuk është ndërmarrë për këta persona, për informim se si të mbrojnë të drejtat e tyre, duke pasur parasysh që Qendrat për Punë Sociale janë në vijën e parë të informimit. Por, mbyllja e tyre ndikoi në mbrojtjen e shëndetit dhe Qendrat për mbështetje gjithashtu u mbyllën, gjë që ndikon në rrjedhën e jetës së tyre. Kjo gjithashtu rezultoi me ndryshim në të gjithë rrjedhën e familjes. Shumë prindër të personave me aftësi të kufizuara duhej të punonin ose me kohë të pjesshme ose të linin punën, gjë që gjithashtu ndikoi në të ardhurat e tyre”, tha ajo.
Për sa i përket fëmijëve me zhvillime atipike, me ndryshimet në ligjit për arsim, ata duhet të përfshihen në shkolla të rregullta në mënyrë që të arrihet një përfshirje më e madhe.
“Mirëpo, disa nga prindërit raportuan se ata kanë shkuar për të mbështetur fëmijët përmes mësimit në internet, i cili për pjesën më të madhe nuk funksionoi. Askush nuk i përgatiti prindërit dhe vetë fëmijët se si të komunikojnë, cilat programe duhet të ndjekin. Ajo që është “mësimdhënie për të gjithë” nuk funksionon për këtë kategori të qytetarëve”, tha ajo.
Gjithashtu përmendi aspektet shëndetësore. Shembull tek personat me sindromën Daun, ose në karrocë invalidore me presion të lartë në mushkëri. Ato kanë sfida më të mëdha dhe duhet të vendosen në grupin të rrezikuar nga KOVID-19, dhe të jenë prioritet për imunizimin.
“Një vajzë me sindromën Daun vdiq në moshën 19 vjeçare pas një sëmundje të shkurtër. Asaj i është siguruar mbrojtje shëndetësore, por për shkak të mungesës së informacioneve nuk e kërkoi atë menjëherë, kështu që efekti negativ ndodhi pas një dite nga shtrimi në spital”, tha Çallovska.
Lidhur me romët, thotë se ata janë grupet më të përjashtuara. Jetojnë në kushte nën standarde, pa ujë, pa rrugë dhe asfalt deri në shtëpitë e tyre. Pa mbrojtje shëndetësore. Shteti duhej të siguronte shërbime dhe informacione, megjithatë, thotë ajo, ky rol u mor nga organizatat e shoqërisë civile dhe donatorët, në mënyrë që të funksiononte minimalisht gjatë pandemisë.
“Disproporcionaliteti u paraqit te fëmijët romë dhe fëmijët e tjerë, sepse shumë fëmijë romë nuk kishin kushte për kompjuterë dhe mësim në distancë. Nga 2.400 fëmijë në shkollën ‘Vëllezërit Ramiz’ në Shuto Orizari, afro 1.100 nxënës nuk kanë kompjuter dhe internet, që do të thotë se gjysma e tyre nuk mund të ndjekin mësimet. Ndërkaq, mund ta imagjinoni se çfarë ndodhi në rajonet e tjera?!”, pyet Çallovska.
E përmendi rastin e një gruaje rome shtatzënë e cila vdiq për shkak të mos ofrimit të mbrojtjes shëndetësore urgjente, përkundër faktit që ajo u shtrua në spital për shtatë ditë.
“Ky është në fakt një tregues i paarritshmërisë tradicionale të grave rome. Për një kohë të gjatë nuk kishte asnjë gjinekolog në Shuto Orizari. Ka raporte që gratë rome nuk janë pranuar fare në qytete të tjera ose kërkojnë fonde që nuk i kanë. Gjithashtu, romët janë veçanërisht të rrezikuar sepse të gjitha mundësitë e tyre për punësim u janë ndërprerë”, tha Çallovska.
Liria e lëvizjes ishte e kufizuar për të gjithë, por kishte një rast kur 300 njerëz u kthyen në vend me aeroplan, dhe vetëm një grup romësh u dërguan në qendër izolimi.
“Një grup tjetër që është gjithmonë në margjina, drejt të cilit ka gjithmonë stereotipe dhe paragjykime, është komuniteti LGBTI. Pandemia rezultoi me izolimin e përgjithshëm të kësaj kategorie qytetarësh. Nuk kishte aktivitete shoqërore. Ata zakonisht nuk thonë çfarë janë në shtëpinë e tyre, atë e jetojnë jashtë shtëpisë, por pandemia përsëri rezulton në mbylljen e tyre, gjë që i bëri të prekshëm dhe të nënshtruar ndaj dhunës psikologjike dhe fizike”, thotë Çallovska.
Së këndejmi është rritur nevoja për këshillim psikologjik, megjithatë, thotë ajo, shteti nuk ofron një mbështetje të tillë. Organizatat ishin aktive, por shteti përsëri nuk miratoi pako më të gjerë masash për shoqata specifike që punojnë me ta.
“Aksesi i kufizuar në kujdesin shëndetësor gjithashtu ndikoi, veçanërisht personat transgjinorë. Ata nuk mund të kenë fare qasje në terapi të përshtatshme, qasje në mbështetje psikologjike, dhe si pasojë janë të margjinalizuar në mënyrë plotësuese”, tha Çallovska.
Shton se komuniteti LGBTI tradicionalisht nuk i beson policisë, kështu që nuk raporton kur ka dhunë në familje ose dhunë nga mjedisi i jashtëm.
“Veprat nga urrejtja më shpesh synojnë njerëzit LGBTI”, vëren ajo.
Gratë gjithashtu i përmendi si një nga më të prekurat nga kriza. Beson se duhet të përdoret qasja inter sektoriale kur përdoret për gratë, sepse kategori të ndryshme preken ndryshe.
“Kjo është arsyeja pse quhet se kjo është gjithashtu ‘krizë e grave’. Sidomos çekuilibri gjinor që ekzistonte për shkak të largimit nga vendet e punës. Ndërkaq e dimë që gratë gjithmonë perceptohet se duhet të kujdesen për të moshuarit, shtëpinë, fëmijët. Mbyllja e të gjithëve në shtëpi dhe dhuna tradicionale ndaj grave tregon se për momentin gratë vuajnë shumë më tepër dhunë. Sidoqoftë, ato nuk e raportojnë dhunën për shkak të mosbesimit në sistem. Në BE, 24% e grave raportojnë dhunë në familje, ndërsa në vendin tonë vetëm 11%, që është dy herë më pak”, tha Çallovska.
Shumica e prindërve të vetëm në pandemi janë gra, kështu që përgjegjësitë e tyre dyfishohen ose trefishohen. Të ardhurat në familjet me një prind gjithashtu janë ulur.
“Kur mendojmë për të gjitha këto grupe, lexojmë raporte të ndryshme me denoncime, ose mendimi për këto kategori të qytetarëve, por nuk mund ta dimë saktësisht me se po përballen, kështu që unë mendoj se gazetarët janë kyç për të na treguar se si rrjedh jeta e tyre e përditshme. Në këtë mënyrë arrihet solidaritet shumë më i madh i nevojshëm gjatë pandemisë. Shteti inkurajohet të marrë masa konkrete që aktualisht mungojnë”, vuri në dukje ajo.
Ndër të tjera, përfaqësuesja e Komitetit të Helsinkit veçon të moshuarit, njerëzit në burgje dhe qendrat e paraburgimit, refugjatët, azilkërkuesit si të margjinalizuar dhe të rrezikuar gjatë pandemisë.
Lidhur me diskriminimin, përmendi Komisionin e sapo formuar për Mbrojtjen nga Diskriminimi. Ky Komision, për të cilin Radio MOF bëri një podcast në mars, ku u theksua se nuk ka kushte themelore të punës, Çallovska është optimiste se mund të përballojë sfidat.
Gjithashtu, për sa i përket diskriminimit, është e rëndësishme që qytetarët të dinë se sipas ligjit të ri, shpenzimet gjyqësore janë në barë të shtetit. Më parë, proceset gjyqësore morën vetëm mbështetje financiare nga shoqatat dhe nuk kishte asnjë rast kur qytetar ka iniciuar një procedurë diskriminimi para gjykatës.
“Kjo do të rrisë shumë numrin e rasteve. Një risi e rëndësishme është padia për mbrojtjen e interesit publik. Kjo do të thotë se shoqatat civile, sindikatat, fondacionet që kanë konstatuar se kryhet diskriminim, në veçanti sistemore ndaj një numri të madh të qytetarëve – mund të paraqesin padi dhe kërkojnë mbrojtje, në veçanti për personat e margjinalizuar”, tha Çallovska.
Mekanizmat e tjerë ligjorë janë Avokati i Popullit, Gjykata Kushtetuese, inspektoratet në sfera të ndryshme. Dallimi midis Ombudsmanit dhe Komisionit Kundër Diskriminimit, thotë ajo, është se Komisioni mund të veprojë mbi diskriminimin në sektorin privat.
Bojan Shashevski
