Nëse doni të lexoni tekstin në gjuhën shqipe, shtypni “Shqip” / За текстот на албански јазик кликнете „Shqip“
-
Лина Иванова студира и живее во Словенија. Втора година е на љубљанскиот Факултет за математика и физика. За себе, ќе каже дека е личност што спортува, излегува со пријатели, го обожава Скопје. Го води проектот „Запознај ги скопјани“, што е иронично, вели таа, бидејќи не живее во Скопје.
На студирање во Љубљана заминале три другарки. Одлуката ја поддржала и семејството. Влијаело и тоа што повеќе врсници одат во странство, но и сите случувања околу неа. Лина е од генерациите средношколци што бојкотираа настава поради лоши реформи.
Таа е само еден пример од илјадниците млади луѓе кои си заминаа од земјава на студии, работа или да бараат подобар живот.
„Значи, во никој случај не ми паѓа на памет да се враќам и да се запишам на УКИМ, на пример, или на било кој универзитет во Македонија. Во моментов сум тука во Љубљана и планирам да останам. За во иднина, ќе видиме како ќе се одвива. Ама, конкретно за студирањето, дефинитивно не се враќам таму. Затоа што, гледаш колку е поразличен тука принципот на учењето, како се третираат студентите, кои се нивните можности. На накој начин, студентите од Македонија се лишени од тоа вистински, длабински, а не површно научат нешто“, вели Иванова.
За одењето во Словенија, ја понела и генерацијата, трендовите на нејзините врсници.
Кога се мислиш за заминување, нагласува Иванова, најчесто правиш муабет со тие што се надвор.
Лина Иванова
„А тие надвор, по дифолт ќе ти речат: ’да, најубаво е, оди си од Македонија’. Исто така, кога разговараш со некои постари луѓе што останале во Македонија, што им е криво што не излегле од таму, исто така те наведуваат да размислуваш во таа насока. И нормално, сите тие работи што ги доживуваш во Скопје како средношколец. ‘Сега сум 18 години, учам во Корчагин… и што?’ Размислуваш нешто од типот: ‘чекај, може во иднина нешто ќе ми направи државата да се чуствувам несреќно и да не можам да успеам да направам тоа што го сакам?!“, нагласува Иванова.
За Лина, младите во Македонија немаат поддршка и за нивните идеи. И да пробаат, слабо доаѓа фидбек. Искусила на своја кожа кога учествувала во натпревар за иновативни идеи, за социјални бизниси.
„Бев во финалистите, ама бев единствената што има 17 години. Чувствуваш, знаеш дека ништо не можеш да направиш. Не можеш да победиш, не можеш после да ја тераш идејата, бидејќи имаш само 17 години, и никој не те гледа озбилно. Иако ти си преоптимистичен и амбициозен да го направиш тоа“, вели таа.
На прашањето што треба државата да направи за да ги натера, мотивира младите да останат, Лина вели „многу работи“. Пример, да почне со основните, навидум неважни нешта.
„Имаше маратон во Љубљана пред некој ден, цел град беше затворен, ама толку беа организирани што на секоја автобуска имаше човек што ти кажува каде да одиш, кој автобус ќе помине, каде ќе помине… И ти уствари не се нервираш. Тие некои моменти во денот што, во Скопје на пример, ќе има некоја гужва, па нормално во институција нема да завршиш работа, бидејќи шалтерот не работи… И така, мали неколку работи, ти го прават цел ден да ти биде неубав, и тоа продолжува така со недели и години. И, на крај стануваш несреќна личност“, нагласува Иванова.
Таа смета дека системите на запад, на некој начин, се многу построги. Мораш да се навикнеш на нив за да можеш да преживееш.
„Ти си навикнат на некои правила, и гледаш и на друго место да ги почитуваш тие правила, па кога ќе дојдеш во Скопје, ги почитувам тие правила, ама никој друг не ги почитува“, забележува младата студентка.
Статистика за миграција и одлив на мозоци
Извештај на Светската банка за „Миграција и одлив на мозоци во Европа и Централна Азија“ покажува дека четвртина од населението во Македонија (приближно 500.000 луѓе) веќе ја напуштилo земјата во изминатите години (Светска банка 2019).
Според истиот извештај, стапката на емиграција на високо квалификувани работници во Македонија е една од највисоките на Балканот и Источна Европа, со скоро 40% од луѓето кои мигрирале имаат високо образование.
Од 2017 година, во извештајот се забележува дека повеќе од една третина од универзитетски образованата работна сила во Македонија живеела во странство и дека „околу 70% од луѓето вработени во македонскиот систем за високо образование планирале да емигрираат; 20% од нив веќе аплицирале за работни места во странство.
Резултатите од квантитативно истражување на истражувачот Мартин Галевски од пред некоја година, спроведено на примерок од 487 академици во Македонија, покажува дека скоро две третини (63%) сметале дека заземаат академска позиција надвор од земјата, додека истото важи и за секоја секунда (52,5%) од постарите лица академски.
Истражување на Фондацијата Фридрих Еберт, пак, укажа дека младите ретко патуваат надвор од земјата, а дури 91% од младите не престојувале во странска земја подолго од 6 месеци, што значи дека нивните очекувања за животот во странство не се засновани врз лично искуство.
Младите можат да се поделат во три групи: една третина имаат силна желба да ја напуштат матичната земја, една третина изразиле средна желба за миграција, и една третина воопшто немаат таква желба. Значи, два третини имаат желба да одат.
Ист процент од 33,80 како и во Студијата од 2013 година (33%), одговориле дека планираат засекогаш да останат во посакуваната земја. Најголема тенденција за миграција имаат млади луѓе, претежно Македонци, на возраст од 14 до 19 години, со основно и средно образование, главно од урбано место на живеење.
За речиси половина од младите главна причина за иселување е подобрување на животниот стандард. Најпосакувана дестинација е Германија.
Младите, покрај тоа што не преземаат конкретна акција за иселување (ниска проактивност), покажуваат и ниско ниво на запознаеност/информираност за можностите за имигранти во посакувана земја. Тоа што во најголема мера ги задржува младите да останат во земјата, е семејството, се вели во истражувањето на Фридрих Еберт.
Европското „НЕ“ дополнително ги разочара младите
Претседателката на Младински образовен форум (МОФ), Стефани Спировска, забележува дека бројките не се позитивни кога во прашање е желбата за заминување на младите. Тоа го потврдила и студија на МОФ.
Стефани Спировска
„Како главни фактори на незадоволство ги посочуваат, пред се’, можеби лош квалитет на образование, незадоволство од работата на институциите, незадоволство од нивото на политичка култура. Понатаму се спомнува квалитетот на живот генерално, кој е составен од сите овие елементи, меѓутоа тоа не е секогаш она што ни паѓа на памет дека младите заминуваат од финансиски причини, или за подобри работни места. Иако честопати и тоа е причина, кога ќе се преселат во друга земја имаат подобри места и подобри опции за работните места“, вели таа.
Спировска се осврнува на истражување што го правеле со Фондацијата Вестминстер, каде повеќе од половината млади очекуваат дека ќе влеземе во Европска унија. Најголем дел испитаници сметале на влез до 2025 година, па оттука, неодамнешната одлука да не се почнат преговори, е разочарување, бидејќи сите надежи се темелат на ЕУ.
„Доколку и го добиевме датумот за преговори сега, доколку започнеа преговорите во моментов, немаше работите да сменат преку ноќ. Многу е важно младите да се едуцирани за целиот тој процес на евроинтеграција, затоа што промените не доаѓаат со еден ден, туку ова е процес што ќе следи“, потенцира Спировска.
Па така, Спировска верува дека ова е период во кој младите ќе мора да бараат повеќе од институциите, особено оние работи што се појавуваат како критични точки.
„Тоа е секако корупција, тоа е сакако подобро образование, подобро функционирање на институциите, на системот во целост, за и ние да почувствуваме промена во секојдневниот живот, и почнеме да остваруваме некои условно кажано – повисоки поени, за да евентуално добиеме датум со кој би отпочнале преговорите“, забележува претсетелката на МОФ.
И младата Лина Иванова потврдува дека државата треба да смени многу работи. Конкретно, за неа е важно кога младите се во средно школо, тогаш е моментот да ги задржиш.
„Ако тогаш им пружиш нешто, без разлика дали се тоа проекти, можности, некакви стипендии, повеќе поволности за некои работи, може ќе им дадеш знак – ‘еј, ние мислиме на вас, останете, па понатаму следи и нешто повеќе, ќе гледаме нешто повеќе да ви пружиме“, констатира таа.
Бојан Шашевски
*Првична аудио верзија од темата е вклучена во емисијата/подкастот „Мегафон“
-
Pse të rinjtë largohen nga vendi
Lina Ivanova studio dhe jeton në Slloveni. Dy vite është në Fakultetin e Lubjanës për matematikë dhe fizikë. Për vete, do të thotë se është person që bën sport, del me miqtë, e adhuron Shkupin. E udhëheq projektin “Njofto shkupjanët”, që është ironike, thotë ajo, sepse nuk jeton në Shkup.
Për studime në Lubjanë janë larguar tre shoqe. Vendimin e kanë mbështetur edhe familja. Ka ndikuar edhe ajo që të gjithë moshatarët shkojnë jashtë vendit, por edhe të gjitha ngjarjet përreth saj. Lina është nga gjenerata e nxënësve të shkollave të mesme që e kanë bojkotuar mësimin për shkak të reformave të këqija.
Ajo është vetëm një shembull nga mijëra të rinj të cilët janë larguar nga vendi për studime, punë ose të kërkojnë jetë më të mirë.
“Domethënë, në asnjë rast nuk më bie ndër mend të kthehem dhe të regjistrohem në UKM, për shembull, ose në cilin do universitet në Maqedoni. Për momentin jam këtu në Lubjanë dhe planifikoj të qëndroj. Për të ardhmen, do të shohim si do të zhvillohet. Por, konkretisht për studimin, përfundimisht nuk kthehem atje. Sepse, e sheh sa më ndryshe është këtu principi i mesmit, si trajtohen studentët, cilat janë mundësitë e tyre. Në një mënyrë studentët nga Maqedonia janë në privuar të mësojnë në mënyrë të vërtetë, thelbësore dhe jo të mësojnë diçka në mënyrë sipërfaqësore”, thotë Ivanova.
Për shkuarjen në Slloveni, e ka motivuar edhe gjenerata, trendet e moshatarëve të saj.
Kur mendon në lidhje me largimin, thekson Ivanova, zakonisht flet me ata që janë jashtë.
“Ndërsa ata jashtë, me difolt do të thonë: “po, më mirë është, shko nga Maqedonia”. Gjithashtu, kur bisedon me disa njerëz ë të moshuar që kanë ngelur në Maqedoni, që ju vjen rëndë pse nuk kanë dalë prej atje, gjithashtu të bën të mendosh në këtë drejtim. Dhe normalisht, të gjitha ato gjëra që i përjeton në Shkup, si nxënës i shkollës së mesme. “Tani jam 18 vjeç, mësoj në Korçagin… dhe çfarë? Mendon diçka si: “Prit, mundet në të ardhmen diçka do të më bëjë shteti mos ndihem e lumtur dhe mos mund të kem sukses të bëj atë që e dua?!”, thekson Ivanova.
Për Lina, të rinjtë në Maqedoni nuk kanë mbështetje edhe për idetë e tyre. Edhe të provojnë, vështirë do të vijë fidbek. Ka provuar në lëkurë të saj kur ka marrë pjesë në garë për ide inovative, për biznese sociale.
“Isha në mesin e finalistëve, por isha e vetmja që isha 17 vjeç. E ndjen, e di se asgjë nuk mund të bësh. Nuk mund të fitosh, nuk mund ta shtysh idenë më pas, sepse je vetëm 17 vjeç dhe askush nuk të merr për seriozisht. Edhe pse ti je tepër optimist dhe ambicioz ta bësh këtë”, thotë ajo.
Në pyetjen, çfarë duhet shteti të bëjë që të detyrojë, motivojë të rinjtë të qëndrojnë këtu, Lina thotë “shumë punë”. Për shembull të fillojë me filloristët, në shikim të parë të pa rëndësishëm.
“Kishe maratonë në Lubjanë para disa dite, i gjithë qyteti u mbyll, por ishin aq të organizuar sa në çdo stacion të autobusëve kishte njeri që të tregonte ku të shkosh, cili autobus do të kalojë, ku do të kalojë… Dhe t’i në fakt nuk nevrikosesh. Ato disa çaste gjatë ditës, që në Shkup për shembull, do të ketë ndonjë tollovi, dhe normalisht në institucion nuk do të kryesh punë, sepse sporteli nuk punon… Dhe kështu, gjëra të vogla që ta bëjnë gjithë atë ditë të jetë e pa këndshme, dhe kjo vazhdon me javë dhe vite. Dhe në fund bëhesh person i palumtur”, thekson Ivanova.
Ajo është e mendimit se sistemet në perëndim, në një mënyrë, janë shumë më të rrepta. Duhet të mësohesh me ato, që të mund të mbijetosh.
“Ti je mësuar me disa rregulla dhe sheh edhe në vend tjetër t’i respektosh ato rregulla, kështu kur vjen në Shkup, i respekton ato rregulla, por dikush tjetër nuk i respekton”, thotë studentja e re.
Statistikë për migrim dhe Brain gain ose largimi i trurit
Raporti i Bankës Botërore për “Migrimin dhe largimin e trurit në Evropë dhe Azinë Qendrore” tregon se një e katërta e popullatës në Maqedoni ( përafërsisht 500.000 njerëz) tani më janë larguar nga vendi gjatë viteve të fundit (Banka Botërore 2019).
Sipas raportit në fjalë, shkalla e migrimit të punëtorëve me kualifikim të lartë në Maqedoni është një nga më të lartat në Ballkan dhe Evropën Lindore, me pothuajse 40% të njerëzve të cilët kanë migruar kanë arsim të lartë.
Nga viti 2017, në raport vërehet se më shumë se një e treta e fuqisë së punës me arsim universitar në Maqedoni, kanë jetuar jashtë vendit dhe se “rreth 70% e njerëzve të punësuar në sistemin maqedonas për arsim të lartë planifikojnë të migrojnë, 20% prej tyre tani më kanë aplikuar për vene pune jashtë vendit.
Rezultatet e hulumtimit kuantitativ të hulumtuesit Martin Galevski prej para një viti, realizuar në ekzemplar prej 487 akademikë në Maqedoni, tregon se pothuajse dy të tretat (63%) janë të mendimit se do të marrin pozitë akademike jashtë vendit, ndërsa e njëjta vlen edhe për të tjerët (52.5%) persona akademik më të moshuar.
Hulumtim nga Fondacioni Fridrih Ebert, nga na tjetër, tregon se të rinjtë rrallë udhëtojnë jashtë nga shteti, madje 91% e të rinjve nuk kanë qëndruar jashtë vendit më gjatë se 6 muaj, që do të thotë se pritjet e tyre për jetën jashtë vendit nuk bazohen mbi përvoja personale.
Të rinjtë mund të ndahen në tre grupe: një e treta kanë dëshirë të fuqishme të largohen nga shteti amë, një e treta kanë shprehur dëshirë mesatare për migrim dhe një e treta aspak nuk kanë dëshirë të tillë. Domethënë, dy të tretat kanë dëshirë të largohen.
Përqindje e njëjtë prej 33.80 si dhe në Studimin e vitit 2013 (33%), janë përgjigjur se planifikojnë përgjithmonë të ngelin në vendin e dëshiruar. Tendencë më të madhe për migrim kanë të rinjtë, zakonisht maqedonas, të moshës 14 deri në 19 vjet, me arsim fillor dhe të mesëm, kryesisht nga vendbanim urban.
Për pothuajse gjysmën e të rinjve, shkaku kryesor për shpërngulje është përmirësimi i standardit jetësor. Destinacioni më i dëshiruar është Gjermania.
Të rinjtë, përpos asaj që nuk ndërmarrin aksion konkret për shpërngulje ( proaktivitet të ulët), tregojnë edhe nivel të ulët të dijes / informimit në lidhje me mundësitë për emigrantë në shtetin e dëshiruar. Ajo që në masë më të madhe i mban të rinjtë të ngelin në vendin tonë, është familja, thuhet në hulumtimin e Fridrih Ebert.
“JO-ja” evropiane në mënyrë plotësuese i dëshpëroi të rinjtë
Kryetarja e Forumit Rinor Arsimor (FRA), Stefani Spirovska thotë se numrat nuk janë pozitive kur është në pyetje dëshira e të rinjve për largim. Këtë e konfirmon edhe studimi i FRA.
“Si faktor kryesor për pakënaqësinë i përmendin para së gjithash ndoshta cilësinë e keqe të arsimit, pakënaqësinë nga puna e institucioneve, pakënaqësinë në nivel të kulturës politike. Më pas, përmendet cilësia e jetës në përgjithësi, që përbëhet nga të gjithë këta elementë, mirëpo kjo nuk është çdo herë ajo që na bie ndërmend se të rinjtë largohen për shkaqe financiare, ose për vende më të mira pune. Edhe pse shpesh herë edhe ky është shkak, kur do të shpërngulen në vend tjetër kanë vende më të mira pune dhe opsione më të mira për vendet e punës”, thotë ajo.
Spirovska, flet në lidhje me hulumtimin që e kanë bërë me Fondacionin Vestminster, ku më shumë se gjysma e të rinjve presin se do të hyjmë në Bashkim Evropian. Pjesa më e madhe e të anketuarve kanë menduar se do të bëhemi pjesë e BE-së deri në vitin 2025, dhe së këndejmi, vendimi mos fillohen negociata, është dëshpërim, sepse të gjitha shpresat bazohen në BE-në.
“Edhe nëse e fitojmë datën për negociata tani, nëse fillonin negociatat për momentin, punët nuk do të ndryshoheshin brenda natës. Është e rëndësishme të rinjtë të edukohen për gjithë atë proces të euro – integrimit, sepse ndryshimet nuk vijnë për një ditë, por ky është proces që do të vijojë”, thekson Spirovska.
Kështu, Spirovska beson se kjo është periudha gjatë së cilës të rinjtë do të duhet të kërkojnë më tepër nga institucionet, në veçanti ato punë që paraqiten si pika kritike.
“Kjo sigurisht është korrupsioni, arsimi më i mirë, funksionimi më i mirë i institucioneve, i sistemit në tërësi, që edhe ne të ndjejmë ndryshim në jetën e përditshme dhe të fillojmë të realizojmë disa kushtimisht thënë – pikë më të larta, që eventualisht të fitojmë datë me të cilën do të fillojmë negociatat”, thotë kryetarja e FRA.
Edhe e reja Lina Ivanova konfirmon se shteti duhet të ndryshojë shumë gjëra. Konkretisht, për atë me rëndësi është, kur të rinjtë janë në shkollë të mesme, atëherë është momenti kur duhet t’i mbash.
“Nëse atëherë ju ofron diçka, pa dallim nëse bëhet fjalë për projekte, mundësi, bursa, më tepër volitshmëri për disa punë, ndoshta do tu japish shenjë – “ej, ne mendojmë për ju, qëndroni, dhe më pas vijon edhe diçka më tepër, do të shohim diçka më tepër t’ju ofrojmë”, konstaton ajo.
Bojan Shashevski
*Audio versioni fillestar i temës është përfshirë nga emisioni / nënkasti “Megafon”