Nëse doni të lexoni tekstin në gjuhën shqipe, shtypni “Shqip” / За текстот на албански јазик кликнете „Shqip“
-
Станува од спиење, се растегнува, пие кафе, а потоа правец на работа во пиљара, каде продава зеленчук и овошје. Се враќа дома, седнува да руча, па малку одмор, гледа нова серија или чита книга. Ова е еден обичен ден на Алекс Ристовски, кој пред две години го смени името и презимето, бидејќи го претставуваше родот со кој не се идентификува – женскиот.
Како трансродово лице, Алекс за Радио МОФ раскажува дека денот може да му се разликува од останатите доколку некој му побара лична карта.
Алекс Ристовски
Во земјава, вели тој, тешко ќе ги промени податоците од документот. Предизвик е пазарот на трудот. Често кога оди на интервју за работа, чувствува должност дека треба да се објаснува, бидејќи неговото име и презиме и Алекс Ристовски, а истовремено во матичниот број стои „455“.
„Се изложуваш на нешто, а притоа не знаеш што да очекуваш назад. И почнуваат одредени прашања. Не секаде, меѓутоа ми се случувало да ми коментираат дека ‘Така не живеат ниту животните’. На друго место каде бев, еден од луѓето имаат искоментирано ‘Што е ова нешто, порано или подоцна ќе го убијам’. Кога некој ти испраќа таква порака чувствуваш стрес, се чувствуваш загрозено во моментот. Зошто некој, пред да ме запознае како личност, да посакува такво нешто?“, прашува Ристовски.
Отежнати услуги за транс лицата
Според Ирена Цветковиќ од Коалиција Маргини, се работи за прашања на достоинствo и безбедност каде транс лицата се родени и живеат. Неусогласеноста на документите со тоа како се идентификува некое лице, го кочи за да добие основни услуги.
„Услуги со јавен превоз. Понатаму, пристап до здравствени услуги, одење на доктор, бидејќи лекарите го гледаат нашиот матичен број. Користење на банка, на банкарски услуги. Вие на можете да работите и земате плата доколку немате трансакциска сметка во банка. Да речеме, ние имаме и таков менталитет, радознал, љубопитен, па почнува прашањата ‘Имаш ли направено операција, те знаат ли од дома…’“, вели Цветковиќ.
Заради овие лоши искуства, нагласува таа, најголем дел од трансродовите лице не одат на лекар, дури и кога имаат сериозни проблеми или прашања кои не се однесуваат на трансродовоста.
„Како на пример, не знам – грип, земање антибиотик при бактериска инфекција или сл. Не ја напуштаат државата, бидејќи често се задржувани, испрашувани, проверувани неколку пати. Заради тоа, Коалиција Маргини и адвокатката Наташа Бошкова го застапуваше лицето Х пред Европскиот суд за човекови права. Случајот го добивме, односно ја тужевме државата, па судот во Стразбур и наложи на државата, освен што треба да го обештети лицето, треба да креира и некакво законско решение кое ќе гарантира правно признавање на родот, заради изедначување. Односно, еднаквост помеѓу овие луѓе и луѓето што имаат изедначен родов идентитет со полот што е впишан при раѓање“, нагласува Цветковиќ.
Ирена Цветковиќ
Таа објаснува и за операциите за кои се решаваат дел од транс луѓето. Медицинскиот третман за потврдување на родот е нешто поразлично од правното признавање на родот.
„Тука имаме работа со здравствени институции, пред се’, со Фондот за здравствено осигурување. Бидејќи, во Македонија сите оние услуги кои не се овозможени од државата, Фондот има обврска да ги плаќа надвор. Она за што ние се бориме, пред се’, е да воспоставиме систем – тука. На нашите граѓани да им се понуди оваа медицинска услуга, наместо да ги изложуваме на големи трошоци надвор од оваа држава и нив, и Фондот“, вели таа.
Во моментов, нагласува Цветковиќ, се вршат овој тип на операции и од хирург кој патува, доаѓа како гостин, бидејќи не е од земјава. Истовремено, Коалиција Маргини работи неколку години со група лекари, застапници за да ја внесат оваа медицинска интервенција како услуга во македонското здравство.
„И мислам дека ние сме спремни полека да одиме и во таа насока. Но, морам да повторам, не секое транс-родово лице сака, или прави било кој тип на медицинска интервенција или операција. Постои дел од заедницата која својот родов идентитет го изразува преку облека, шминка и сл“, објаснува Цветковиќ.
Јавните тоалети знаат да бидат проблем
Алекс Ристовски нагласува дека иако за пошироката јавност овој проблем може да биде банален, сепак, јавните тоалети со стрикната поделба на „машки“ и „женски“ можат да бидат предизвик за транс луѓето.
„Тоа е проблем што јас не одам ни во машко, ни во женско. Кога ќе влезам во женско, зашто се осеќам побезбедно, луѓето ме гледаат чудно. Мене ми е реално страв. Имаше ситуација, татко ми држеше тезга на ‘Буњаковец’ пазарчето. Тоа беше период кога не бев целосно излезен во јавност, меѓутоа во мене се уште имав битка. И одлучив да одам во женското ВЦ. Плаќаш, влегуваш, имаше некаков шалтер. И следува коментар: ‘Ама, ова е за женски’. И тука секое наредно одење во тоалет, ‘леле колку е ова смешно’. Една смешка е смешна еднаш, два, три пати. Не секој пат. И престанав да одам. Осум часа ќе држам, ама не ми е секогаш интересно да бидам извор на смеа“, вели Ристовски.
Цветковиќ потсетува на истражувањето на Славчо Димитров од Коалиција Маргини, кое укажува дека голем дел од транс-заедницата има трауматски искуства од јавни тоалети.
Како пример, раскажува едно од интерјуата што ги водела. Се работело за млад транс-дечко кој со својот изглед, некако, не поминувал ниту како женско, ниту машко. Во кој тоалет и да влезел, наидувал на насилно бркање, хистерија, напади, бидејќи не е препознаен како дел од групата што е примена во тоалетот.
„Ако одиме назад и се вратиме во основно и средно училиште, младите тогаш минуваат доста време во тоалет. Ако се чувствувате како девојче, за вас машкиот простор е небезбеден простор. Тоа е проблем. Конечно, во поновите училишта, но и во поопремените установи, имаме тоалети за лица со посебни потреби. Овие тоалети се и за мажи, и за жени. Ако тие се безбедни, не гледам потреба да ги делиме тоалетите на машки и на женски? Аргументот дека можете да бидете силуван или нападнат доколку немате стрикна поделба е важен аргумент. Не смееме да ограничиме едно право за да загарантираме други. Институциите да го рaзгледуваат овој сегмент“, смета Цветковиќ.
Образование и дискриминација
Првите сегрегации и дискриминации почнуваат од образовнието. Алекс Ристовски кога почнал лично да одбира гардероба, секогаш се облекува во тренерки, дуксери и слични работи. Се чувствува свој со своја облека, со свој изглед. Но, во училиште имало обиди од професорки да му стават шминка, за како што велеле – „да заличи на девојче“.
„Го има она наметнување, нивната идеја. Дали е намерно, не знам, ама е ‘идејата’ да ти помогнат да изгледаш ‘соодветно’ во улогата што општеството ти ја задава. Имаше моменти, ете – ме нашминкаа! Се осеќав чудно. Буквално како карикатура. И, оттогаш решив, ова е премногу! И повеќе не се нашминкав во мојот живот“, вели Ристовски.
Отвореноста и искреноста на Ристовски му донела и позитивни реакции од граѓаните. Го поздравуваат ваквиот негов пристап, сепак, нагласува дека и понатаму кога ќе излезе од дома, до продавница или во автобус – некој нешто ќе му дофрли, искоментира, ќе го дискриминира. Затоа бара законска заштита, за да се чувствува безбедно кога шета.
Ако се погледне пошироко, Ирена Цветковиќ нагласува дека дискриминацијата е клучниот проблем на целата ЛГБТИ-заедница. Оттука, нужно е спроведување на новиот Закон за спречување и заштита од дискриминација.
„Токму поради дискриминација оваа заедница е на работ на сиромаштијата, потешко пристапува кон пазарот на трудот, често има пречки и бариери во образовниот процес итн. Ние го чекаме формирањето, наскоро треба да биде формирањето на новата Комисија за заштита од дискриминација, којашто сметаме, ако добро се имплементира законот, ќе биде независно тело, коешто со својата работа ќе успее да ја намали дискриминацијата кон сите граѓани, вклучително и оваа заедница“, вели Цветковиќ.
*Првична верзија на темата беше објавена во аудио емисијата/подкаст Мегафон.
Бојан Шашевски -
Pengesa shoqërore dhe institucionale për trans personat
Çohet nga gjumi, e zgjat trupin, pi kafe dhe më pas niset drejt shitores, ku shet fruta dhe perime. Kthehet në shtëpi, ulet të hajë drekë, pastaj pushon pak, sheh serial të ri ose lexon libër. Kjo është një ditë e zakonshme e Aleks Ristovski, i cili para dy vjet e ndërroi emrin dhe mbiemrin, sepse e përfaqësonte gjininë me të cilën nuk identifikohet – femër.
Si person trans gjinor, Aleks për Radio MOF sqaron se dita mund t’i dallojë nga e të tjerëve nëse dikush i kërkon letërnjoftim.
Në vendin tonë, thotë ai, vështirë do t’i ndryshojë të dhënat e dokumentit. Sfidë paraqet tregu i punës. Shpesh kur shkon në intervistë për punë, ndjen obligim se duhet të sqarohet, sepse emri dhe mbiemri i tij dhe Aleks Ristovski, ndërsa njëkohësisht në numrin amë qëndron “455”.
“Ekspozohesh në diçka dhe gjatë kësaj nuk e di çfarë të presësh. Dhe fillojnë pyetje të caktuara. Jo kudo, mirëpo më ka ndodhur të më komentojnë se “Ashtu nuk jetojnë as kafshët”. Në vend tjetër ku sha, një nga njerëzit komentuan “Çfarë është kjo gjë, më herët a më vonë do ta vras”. Kur dikush të dërgon mesazh të këtillë ndjen stres, ndihesh i rrezikuar për momentin. Pse dikush, para se të më njoftojë si person, të dëshirojë diçka të këtillë?”, pyet Ristovski.Shërbime të vështirësuara për trans personat
Sipas Irena Cvetkoviq nga Koalicioni Margini, bëhet fjalë për çështje të dinjitetit dhe sigurisë ku trans personat kanë lindur dhe jetojnë. Mos harmonizimi i dokumenteve me atë se si identifikohet një person, e frenon për të fituar shërbime themelore.
“Shërbime me transport publik. Më pas, qasje drejt shërbimeve shëndetësore, vizitat në mjek, sepse mjekët e shohin numrin tuaj amë. Përdorimi i bankës, shërbimeve bankare. Ju nuk mund të punoni dhe të pranoni rrogë nëse nuk keni llogari transaksionale në bankë. Të themi, ne kemi edhe mentalitet të këtillë, kureshtar, thashethemexhi, pastaj fillojnë pyetjet “A ke bërë operacion, e dinë tëndit në shtëpi…”, thotë Cvetkoviq.
Për shkak të këtyre përvojave të këqija, thekson ajo, pjesa më e madhe e personave transgjinor nuk shkojnë në mjek, madje edhe kur kanë probleme serioze se çështje në lidhje me transgjininë.
“Si për shembull, nuk e di – grip, antibiotikë gjatë infeksionit bakterial ose ngjashëm. Nuk largohen nga shteti sepse shpesh i ndalin, i marrin në pyetje, i kontrollojnë nga disa herë. Për këtë shkak, Koalicioni Margini dhe avokatja Natasha Boshkova e përfaqësonte personin X në Gjykatën Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Gjyqin e fituam, respektivisht e paditëm shtetin, pastaj gjykata në Strasburg e obligoi shtetin, përveç që duhet të dëmshpërblejë personin, duhet të krijojë edhe ndonjë zgjidhje ligjore e cila do të garantojë të drejtën e pranimit të gjinisë, për shkak të barazimit. Respektivisht, barazi ndërmjet këtyre njerëzve dhe njerëzve që kanë identitet gjinor të barazuar me gjininë që shënohet gjatë lindjes”, thekson Cvetkoviq.
Ajo sqaron edhe për operacionet për të cilat vendosin një pjesë e trans – njerëzve. Trajtimi mjekësor për konfirmimin e gjinisë është diçka më ndryshe se e drejta e pranimit të gjinisë.“Këtu kemi punë me institucione shëndetësore, para së gjithash”, me Fondin për Sigurim Shëndetësor. Sepse në Maqedoni të gjitha ato shërbime të cilat nuk mundësohen nga shteti, Fondi ka për obligim t’i paguajë jashtë. Ajo për të cilën luftojmë ne, para së gjithash, është të vendosim sistem – këtu. Qytetarëve tanë tu ofrohet ky shërbim mjekësor, në vend se t’i ekspozojmë në shpenzime të mëdha jashtë shtetit edhe ata edhe Fondin”, thotë ajo.
Për momentin, thekson Cvetkoviq, kryhen ky lloj i operacioneve edhe nga kirurg i cili udhëton, vjen si mysafir sepse nuk është nga këtu. Njëkohësisht, Koalicioni Margini disa vite punon me grup mjek, ithtarë për të futur këtë intervenim mjekësor si shërbim në shëndetësinë maqedonase.
“Dhe mendoj se ne jemi të gatshëm ngadalë të ecim në këtë drejtim. Por, duhet të përsëris, jo çdo person tans gjinor dëshiron ose bën çfarë do lloj të intervenimit mjekësor ose operacion. Ekziston një pjesë e komunitetit i cili identitetin e tyre gjinor e shprehin nëpërmjet veshjes, grimit dhe ngjashëm”, sqaron Cvetkoviq.
Tualetet publike dinë të jenë problem
Aleks Ristovski thekson se edhe pse për publikun më të gjerë ky problem mund të jetë banal, megjithatë, tualetet publike me ndarje strikte në “meshkuj” dhe “femra” mund të jenë sfidë për trans njerëzit.
“Ky është problemi për të cilin unë nuk shkoj as në tualetin për meshkuj, as në atë për femra. Kur do të hy në tualetin për femra, për shkak se ndihem më sigurt, njerëzit më shohin me çudi. Unë realisht, ndjej frikë. Ka situata, babai im mbante tezge në tregun “Bunjakovec”. Ishte periudha kur nuk kisha dalë plotësisht në publik, mirëpo brenda meje ende kisha betejë. Dhe vendosa të shkoj në tualetin për femra. Paguan, hyn, kishte një lloj sportele. Dhe vijon komenti: “Ama kjo është për femra”. Dhe këtu çdo shkuarje e ardhshme në tualet, “lele sa qesharake është kjo”. Një shaka është qesharake një herë, dy, tre herë. Jo çdo herë. Dhe nuk shkoj më. Tetë orë duroj, por jo çdo herë më duket interesant të jem burim i shakasë”, thotë Ristovski.
Cvetkoviq, përkujton hulumtimin e Sllavço Dimitrov nga Koalicioni Margini, i cili sugjeron se pjesë e madhe e trans – komunitetit ka përvoja traumatike nga tualetet publike.
Si për shembull, sqaron një nga intervistat që i ka udhëhequr. Bëhej fjalë për një djalosh të ri trans i cili me pamjen e tij, disi, nuk ka kaluar as si femër as si mashkull. Në cilin tualet që të hynte, ka hasur në përjashtim të dhunshëm, histeri, sulme, sepse nuk identifikohet si pjesë e grupit që pranohet në tualet.
“Nëse kthehemi mbrapa në shkollë fillore dhe të mesme, të rinjtë atëherë kalonin mjaft kohë në tualet. Nëse ndiheshit si vajzë, për ju hapësira e meshkujve është hapësirë e pa sigurt. Ky është problem. Përfundimisht, në shkollat më të reja, por edhe në institucionet më të pajisura, ka tualete për persona me nevoja të veçanta. Këto tualete janë edhe për meshkuj edhe për femra. Nëse ato janë të sigurta, nuk shoh nevojën t’i ndajmë tualetet në të meshkujve dhe të femrave? Argumenti se mund të përdhunoheni ose sulmoheni nëse nuk keni ndarje stikte është argument i rëndësishëm. Nuk guxojmë të kufizojmë një të drejtë për të garantuar të drejtat e të tjerëve. Institucionet të shqyrtojnë këtë segment”, konsideron Cvetkoviq.
Arsimi dhe diskriminimi
Segregacionet e para dhe diskriminimet fillojnë nga arsimi. Aleks Ristovski, kur ka filluar vetë të zgjedhë gardërobën, çdo herë është veshur me tuta, bluza dhe gjëra të ngjashme. Ndihet ai në veshjen e vet, me pamjen e vet. Por, në shkollë ka pasur përpjekje nga profesorë t’i bëjnë grim, që siç kanë thënë ata – “të ngjajnë në vajzë”.
“E kanë atë imponim, idenë e tyre. Nëse ishte e qëllimshme, nuk e di, ama është “ideja” të të ndihmojnë të dukesh “në mënyrë përkatëse” në rolin që shoqëria ta ka dhënë. Kishte momente, ja – më bënin grim! Ndihesha çuditshëm. Tekstualisht si karikaturë. Dhe, atëherë vendosa, kjo është e tepërt! Dhe nuk bëra grim më asnjëherë në jetën time”, thotë ai.
Fakti që është i hapur dhe i sinqertë kanë rezultuar me reagime pozitive nga qytetarët. E përshëndesin qasjen e këtillë të tij, megjithatë, thekson se edhe më tej kur del nga shtëpia, deri në shitore ose në autobus- dikush i gjuan ndonjë fjalë, komenton, e diskriminon. Prandaj kërkon mbrojtje ligjore, që të ndihet i sigurt kur shëtit.
Nëse shihet më gjerë, Irena Cvetkoviq, thekson se diskriminimi është problemi kryesor i të gjithë LGBTI – komunitetit. Së këndejmi, nevojitet zbatim i Ligjit të ri për parandalim dhe mbrojtje nga diskriminimi.
“Pikërisht për shkak të diskriminimit ky komunitet është në skaj të varfërisë, më vështirë i qaset tregut të punës, shpesh ka pengesa dhe barriera në procesin arsimor etj. Ne e presim formimin, së shpejti duhet të formohet Komisioni i ri për Mbrojtje nga Diskriminimi, i cili, jemi të mendimit se nëse ligji implementohet mirë, do të jetë trup i pavarur, i cili më punën e vet do të ketë sukses të zvogëlojë diskriminimin ndaj të gjithë qytetarëve, përfshirë edhe këtë komunitet”, thotë Cvetkoviq.
Bojan Shashevski
