Nëse doni të lexoni tekstin në gjuhën shqipe, shtypni “Shqip” / За текстот на албански јазик кликнете „Shqip“/
-
Родител од Куманово изминатиов септември тргна да го запише своето дете на училиште. Очекуваше детето да учи во најблиското школо, да биде прваче, заедно со врсниците од генерацијата Алфа.
Детето има аутизам. Школската управа „крена рамена“ и го упати во друго училиште.
Родителот не се откажа. Знаеше дека школите мора ги примаат сите деца, без разлика на состојбата или попреченоста. Тоа, не е само морална и етичка, туку и нивна законска обврска.
Со детето ги препраќаа од врата до врата, додека присутните наставници ги гледаа чудно.
„Прозорецот беше отворен, а самата просторија се наоѓаше на приземје. Некои наставници беа излезени во дворот и без да знаат дека ние сме баш во таа просторија, си коментираа меѓусебно:
‘Го виде детето? Тешко нам, утре ние ќе треба да му предаваме.’
Не очекував такво размислување од наставници кои утре треба на другите дечиња да им објаснат дека има деца со попреченост и дека треба да ги прифатат како свои другарчиња.“
Во прво лице, родителот за Радио МОФ раскажа како изгледа дискриминација во основно школо во Македонија. Дискриминацијата на попреченоста сѐ уште не е „проветрена“ од училиштата, додека инклузивното образование се обидува да „застане на стабилни нозе“, откако новиот систем за инклузија стартуваше во учебната 2021/2022.
Оттогаш работите мрднаа малку од малку, во јавноста не се зборува „дали“, туку „какво“ е инклузивното образование, но сепак анализата на Радио МОФ покажа дека патот е долг и не се станува збор за трка, туку за маратон со пречки. Требаат обуки за кадарот, опреми за школите, вложувања… Додека овие работи не почнат посериозно да се средуваат, свесно или несвесно, од незнаење, ама и од неспремност – школските тимови сѐ уште ќе ги отфрлаат атипичните деца.
„Запишувањето одамна треба да е надминато […] Наставниците често се исплашени од непознатото, па тој синдром е вкоренет и трансгенерациски се пренесува со поттурнување, поместување, со ‘не знам и не можам’, а сѐ што треба е да работат на себе и излегување од таа комфорна зона. И јас не умеев, плачев, ми беше тешко, уште ми е и секогаш ќе ми биде – но јас сум мајка и немам друг избор“, посочува Ирена Николовска Ристановска, психолог и мајка на дете со атипичен развој.
И ова не е изолирано чувство. За тоа, сведочат одговорите на повеќе од 60 родители на основци со попреченост од разни градови низ Македонија, кои се одзваа на онлајн-прашалникот на Радио МОФ. Над третина доживеале непријатности при упис, искуства што се проретчуваат со новиот систем за инклузија, но уште останува горчливото чувство дека деца се исклучуваат од настава.
Дека школите сега имаат поголеми инклузивни одговорности потврдува Душан Томшиќ, претседател на Комисијата за заштита и спречување од дискриминација (КСЗД). Тој укажува, согласно Законот за основно образование, уписот е задолжителен. Не може школото да го одбие, без разлика за какво дете станува збор.
По уписот, училиштето треба да ги спои сите деца во едно множество – настава, заедничка едукација, но и да пружа индивидуални услуги дадени од Службата за функционална проценка (МКФ), било да е тоа образовен асистент, асистивна технологија, работа во сензорна соба…
Сѐ е тоа дел од инклузивниот мозаик.
„Основата на инклузивното образование е таа – обезбедување квалитетно и еднакво образование за сите деца, во нивното место на живеење. Многу е важен менаџментот на образовната установа, бидејќи ако не запише деца, и за менаџментот има казнени одредби во законот. Нема потреба да биде и репресивно, туку менаџментот е тој кој треба да ги мотивира самите настаници и кадарот да создадат инклузивна клима – прилагодена за да одговори на новите ученици“, посочува Томшиќ.
„Од друга страна, родителите мора да ги знаат и да си ги заштитат своите права. Нивното дете мора да биде запишано, во спротивно, тоа е форма на директна дискриминација“, дополнува тој.
Уписите и одржувањето редовна настава не се единствениот предизвик во инклузијата. Ако повеќето деца имаат отидено на екскурзија и излети до Охрид, Крушево или Стоби, нивни атипични другари остануваат без вакви воншколски активности.
И тоа се случува често.
Томшиќ од КСЗД нагласува, овде повторно станува збор за директна дискриминација. Особено што екскурзиите се задолжителни и се дел од програмата за работа на школите.
„Замислете се во позиција некој да оди на екскурзија, а вие да останете дома. Или сите да играат фудбал, а вас да ве тргнат на страна да седите и да гледате. Тоа е директна дискриминација која влијае врз социо-емотивниот развој на тие ученици. Тие себеси ќе се прашаат ‘зошто јас не отидов, зошто не играм со другите?’. Директно се удира врз правата на ученикот. Врз конвенции за правата на децата и на лицата со попреченост кои се во закон на државата, државата ги ратификувала. Ваквото исклучување за мене е преседан. Едноставно, не смее да се случува“, нагласува Томшиќ.
Тој дополнува дека наставниците можеби некогаш се ставени „на тапет“, но мора отворено да разговараат и со инклузивниот тим, да бараат нови начини доколку се плашат за безбедноста на децата, или ако не можат да се справат со одредена ситуација.
Така, би се намалувале и непријатните ситуации во школите.
Голем број родители ги проблематизираат и часовите по физичко. Нивните деца се спречени да следат ваков час, или се присутни „колку да се рече“, особено оние од аутистичниот спектар. Истакнуваат повеќе причини – од преголема децибелажа во салите, па сѐ до неспремност на наставниците да одговорат на севкупните образовни потреби.
„Иако навидум изгледа дека е ‘час по физичко’, сепак, за да се исполнат целите на часот, не е така едноставно. Пред сѐ, поради тоа што овие наставници во рамките на своите студии не се стекнуваат со никакви способности за работа со овие деца. Иако почнавме да го менуваме системот на образование, заборавивме да им дадеме поддршка на директните учесници, оние што ја држат наставата“, забележува Јасмина Трошанска, претседателка на Здружението „Сина светулка“, воедно професорка, специјална едукаторка и рехабилитаторка.
Затоа, според неа, наставниците треба да размислат да го воведат меѓународниот модел STEP, за да може повеќе да се вклучат и децата со аутизам. Како здружение, тие веќе подготвија водич за креирање цели во наставата и подготовка на часот.
„Најважно од сѐ е активностите да бидат забавни, да се отстранат бариерите кои би ги спречиле децата да учествуваат во активности, а наставниците поинаку да го планираат часот“, посочува Трошанска.
Ситуацијата со образовните асистенти – повод за исклучување од наставата
Променливите состојби со образовните асистенти се исто така повод за дискриминација, тврдат бројни родители, иако, според новиот систем од учебната 2021/2022, кога влегоа под државна капа – беа замислени како директна поддршка на наставниците, кои, пак, треба да бидат носители на инклузијата.
Првата година од новата „образовна асистенција“ беа ангажирани 500 асистенти, но ова се покажа како погрешна проценка, па наредната 2022/2023 се накачија на 720. И тоа беа малку, па следната година во школите влегоа 820, бројка што требаше да се реализира и учебната 2024/2025, но и плус 200, по дополнителни огласи преку ресурсните центри.
Сепак огласите доцнеа, доцнеа и вработувањата, а со тоа доцнеа и асистентите за децата со атипичен развој. Ланскиот септември тие останаа главно дома, надвор од настава, бидејќи школите уште не се целосно подготвени да ги образуваат без асистенти.
Илустративно фото: Envato
Ресорната министерка Весна Јаневска прво тврдеше дека „нема доцнење“, за потоа прстот да го впери кон ресурсните центри, но наодите на Народниот правобранител покажуваат нешто друго.
„Ресурсните центри многу доцна добиле одобрение/согласност за распишување на огласи од Министерството. Исто така, претходните години целокупната процедура за вработување на образовни асистенти завршувала до првата половина од август, па тие започнувале со работа уште од првиот училиштен ден“, пишува во извештај за 2024-та.
Како што дознаваме, Комисијата за спречување и заштита од дискриминација (КСЗД) утврдила дискриминација од Министерството за образование и наука (МОН) кон учениците со попреченост.
„Со наша општа препорака беше изгласана дискриминација од МОН. Потоа, со нашето мислење, МОН успеа од Министерство за финансии да обезбеди дополнителни средства за уште 200 образовни асистенти“, ни потврдуваат од КСЗД.
За оваа учебна 2025/2026 година повторно имаше контроверзии со асистентите. Сега не доцнеа, туку јавните реакции беа за начинот на нивно ангажирање. Специјална едукаторка, како што тврди, годинава била одбиена без образложение, а на нејзнино место е примен работник со несоодветен профил.
„Во општество кое тежнее кон европски вредности, ова не смее да се дозволи. Децата со попреченост заслужуваат соодветна, стручна и посветена поддршка. Професионалноста не смее да биде жртва на партиската агенда. Доста е веќе. Време е да се вратиме на вредностите – стручност, етика и инклузивност во пракса, а не само на хартија“, забележува одбиената образовна асистентка, чие име е познато на редакцијата на Радио МОФ, но таа бараше да биде анонимна.
МОН негираше дека образовните асистенти се отпуштаат од работа и процесот се партизира, иако, од друга страна, потврди дека се проширува профилот на луѓе што влегуваат за оваа позиција. Тоа значи дека поради дефицит на кадри, за образовен асистент сега може да аплицира и педагог, психолог, социјален работник, социолог, семејнолог, наставник по одделенска настава…
Така се накачува бројката и сега има 1.000 помалку асистенти од деца со атипичен развој, иако образованието подобро би се планирало кога би имало и Регистар на лица со попреченост.
„Во 2025/26 година обезбедени се 1.346 образовни асистенти кои пружаат образовна асистенција на 2.306 ученици со попреченост во основните училишта. За нивно ангажирање во фискалната 2025 година, обезбеден е буџет од 709.000.000 денари од Министерството за образование и наука. Бруто-платата на образовниот асистент изнесува 54.929 (без стаж) и 36.620 нето-плата (без стаж)“, ни одговорија од МОН.
Досега, како еден од најспоменуваните проблеми за образовните асистенти, е нивниот работен статус. Тие се договорци на една година, на определено време. Секоја година поминуваат нов конкурс и потпишуваат нов договор, што им ја прави работата несигурна и да „виси во воздух“. Затоа некои ја сфаќаат како привремен ангажман додека најдат „вистинска работа“. Ова истовремено прави притисок врз родителите, што ќе прават без асистент, или дали истиот асистент ќе остане со нивното дете, кое, во спротивно, може да развие аверзија кон школото.
„Образвната асистенција се добива врз основа на препорака од Службата за функционална проценка (МКФ). Оваа препорака може да биде сменета, откако детето ќе отиде на репроцена која вообичаено се случува на 6 месеци, година или две. Тоа значи дека доколку кај детето значително се подобри функционалната способност, може на репроцена да не се даде препорака за образовна асистенција. Од таа причина договорите се потпишуваат на овој начин (годишно), во спротивно би можело да се предизвика технолошки вишок“, посочуваат од МОН.
Школите со куп проблеми на глава за да ја тераат инклузијата… и да ја спречуваат дискриминација
Радио МОФ спроведе Прашалник и со 83 вработени лица во основните училишта. И кај нив образовните асистенти се високо меѓу приоритетите, но истовремено мора да се справуваат и со други предизвици.
„Можеби не сме спремни за инклузија, ама, ако не пробаме, никогаш нема да бидеме спремни. Асистентите прво да добијат можност за редовен статус, барем тие што покажале успех и истрајност со дете. Треба да се оптимизира бројот на асистенти по региони, но да се зајакнат и човечките и материјално-техничките капацитети. Нè пуштија ‘низ вода’, а не нудат услови. Викаат ‘работи на куќава’, а не ни даваат алат“, забележува наставник од Битола.
„Во однос на подготвеноста на основните училишта за спроведување квалитетна инклузивна пракса, (од вкупно 943 низ Македонија) во 78 основни училишта има сензорни соби, во 105 ресурсни соби, во 26 има лифт, во 114 има адаптиран тоалет, а вкупниот број на вработени специјални едукатори и рехабилитатори во основните училишта како стручни соработници изнесува 191“, стои во извештајот на Народниот правобранител за 2024 година.
Според податоците добиени од Бирото за развој на образованието од 2022 година до август 2024 година, вкупно 3.170 наставници и 390 стручни соработници од стручните служби имаат поминато обуки за инклузивно образование.
Но, проблемот е во тоа што некои обуки се кратки, а некои и скапи, како на пример за сензорна интеграција, која е околу 1.000 евра. А без обука за сензорна интеграција, не може соодветно да се работи во сензорните соби на визуелна или аудитивна стимулација. Односно, сензорните соби без обучен кадар се само игротеки.
За едукаторката и активистка Рената Бошковска, нема сомнеж дека на кадарот во школите мора да му се помогне, да знае како да се однесуваат со разни типови деца. Ако осетат некое со „чудно однесување“ – да го насочат или стимулираат, без да вртат телефон на родителот да си го земе, или да зависат од образовен асистент.
„Преголема зависност на децата од образовни асистенти е контрапродуктивна. Затоа треба да постојат и посебни катчиња и адаптирани простории. Ама, не само да ги двојат, туку да бидат сите на час, голем одмор, приредба, роденден… Тоа е сега реалноста за школите. Не само да ги учат бројки и букви, географија и историја, туку да ги социјализираат и да ги учат основни животни вештини – облекување, патики врзување, јадење – со цел во подоцнежните години да станат самостојни. Нечија ‘попреченост’ ќе стане потенцијал, ако вистински се насочат. Затоа школите мора да вложуваат и во себе, и во децата“, нагласува Бошковска.
Сепак, за да вложуваат, школите треба да имаат и финансиска поддршка. Тоа се споменува во сите поважни документи на меѓународните тела и организации. Дека „без пари – нема инклузија“. МОН главно финансира образовни асистенти; притоа, за 2025 година за ресурните центри додели по 500.000 денари, или вкупно 1.500.000, за да обезбедат наставни средства и помагала.
„На сите нивоа, недостигот од квалификуван кадар и недоволните финансиски средства дополнително го ослабуваат спроведувањето на инклузијата, оставајќи многу деца без поддршката што им е потребна за учење и развој“, стои во препорака на УНИЦЕФ од предизборието.
Просветниот инспекторат со луѓе пред пензија следи инклузија во школите
Она што претставува отворено прашање во сета оваа проблематика, е како самите институции да ја „туркаат“ инклузијата напред. Особено кога образованието, како дел од јавниот сектор, според КСЗД, во 2024 била втора најчесто уврдена област за дискриминација.
Затоа и родителите што се обратија до нас ретко ја пријавуваат дискриминацијата. Според стигнатите одговори од Прашалникот, само 35%, или третина, се обратиле до надлежен орган. Освен што изгубиле доверба во институциите, некои дискриминацијата ја нормализираат, други не се сигурни дали воопшто станува збор за дискриминација, трети не знаат каде да пријават.
„Доколку родителите наидат на ситуации, потребно е прво да се обратат до училиштето, директорот, односно до училишниот инклузивен тим кој е одговорен за инклузијата на сите ученици на ниво на училиште. Доколку не наидат на соработка во училиштето, можат да се обратат до општината и до Државниот просветен инспекторат (ДПИ)“, нагласуваат од Министерството за образование и наука.
Како една од главните инстанци, од Просветниот инспекторат посочуваат дека, во склоп на своите надлежности, може да издадат укажувања и препораки, па и мерки или санкции доколку се утврди прекршување на правата на детето.
„Од воведувањето на новиот систем на образовна инклузија (2021/2022) бројот на вакви случаи е намален, а училиштата се значително посвесни за обврските што ги имаат кон учениците со попреченост. Секој случај има своја специфика и Инспекторатот кон секој случај приоѓа пред сѐ индивидуално и во најголем дел, по наша интервенција, училиштата ги отстрануваат неправилностите“, нагласуваат оттаму.
Проблематично во целава ситуација е што Инспекторатот не наведува јавно за какви прекршоци и неправилности станува збор, или пак, што конкретно е преземено.
Доколку се погледне годишен извештај на Инспекторатот, таму стојат само голи бројки. Пример, во 2023 година планиран бил вкупно 7.691 инспекциски надзор, од кои само 4.446, или 58% од планираното, се извршени. Нема дадено „кога“, „каде“ и „зошто“. Недостасуваат индикатори за инклузивност во школите.
Недостасува и современа софтверска и ИТ-опрема, а во 2023 Инспекторатот имал само пет службени коли во возна состојба. Воедно, работи со вкупно 58 инспектори низ Македонија, од кои само тројца меѓу 30 и 40 години. Најмногу се меѓу 50 и 60 години – 26, додека 10 се влезени во седмата деценија од животот. Просечната старост е над 50 години, проблем забележан и од Државниот завод за ревизија.
Простории на Просветен инспекторат, извор: извештај на Државен завод за ревизија, 2/2025
„ДПИ располага со 138 систематизирани работни места, 100 се пополнети, што значи дека една третина од потребниот кадар не е пополнета. Најизразен недостаток има во Секторот за инспекциски надзор и оценување на квалитетот во образованието, каде што недостасуваат просветни инспектори, што ја отежнува реализацијата на основната дејност, а особено за подрачјето на општините Охрид, Гостивар, Кавадарци и Ресен, поради пензионирање на просветните инспектори“, стои во неодемнешната анализа на ревизионерите.
Три чекори напред, еден назад со законските измени
Општините се дел од алката на системот што ќе мора да помага во инклузивниот живот. Тоа неодамна го спомена УНИЦЕФ, го споменува и Антидискриминаторската комисија. Локалните самоуправи ќе мора посериозно да се позанимаваат со Центрите за поддршка, порано познати како посебни паралелки, откако тие станаа општинска обврска со последните измени на Законот за основно образование, донесени на стартот на 2025-та.
„Една година е рокот по донесување на законот општините да ги формираат овие Центри за поддршка. По локалниве избори, откако градоначалниците седнаа во своите фотелји, ние ќе пробаме да добиеме информации која општина до каде е – бидејќи сакаме да помогнеме овој процес да заживее. Со тоа, малку ќе ги растеретиме ресурсните центри“, потенцира Душан Томшиќ од Антидискриминаторската комисија.
Кога зборува за „растеретување“ на ресурсните центри, Томшиќ зборува за тоа што некогашните посебни училишта, пет во државата, повторно добија можност за упишување деца со попреченост. Наместо да бидат фокусирани на ресурната улога – да им даваат поддршка и знаења на основните школи да прераснат во инклузивни заедници – тие повторно доаѓаат во ситуација да ја реобмислуваат наставата и активностите.
„Во однос на инклузивното образование, по постигнатиот одреден напредок, имено со задолжително запишување ученици со посебни образовни потреби во редовните основни училишта, измените на Законот за основно образование го вратија процесот, со тоа што дозволија запишување во ресурсни центри“, е нотирано во последниот извештај на Европската комисија за Македонија.
Ова може да се покаже проблематично бидејќи ресурсни центри како „Иднина“ или „Златен Сремац“, локациски гледано, му вршат работа на оној што живее во Скопје, но не и во другите градови. Родители со деца пак ќе треба да патуваат по 30-40-50 километри, далеку од домот, далеку од живеалиштето, далеку од врсниците на детето со попреченост.
Антидискриминаторска предупреди дека законските одредби за децата со попреченост повторно дозволуваат и исклучоци од правилото за запишување во најблиското училиште, што според нив, дополнително може да ја одржува сегрегацијата.
„Со измените се даде можност на основните школи, кога ќе имаат ‘потешкотии и предизвици со адаптација на децата со попреченост’, да пробаат преку родителите да ги префрлаат во ресурсните центри. А, со тоа, де факто, би се нарушила нивната ресурсна улога. Мора да знаеме дека земјите стануваат побогати кога ќе успеат да го направат школите ‘fit for all’, значи да ги вклучат сите. Квалитетно образование, еднакво за сите со пристап, блиску до дома – е она во кое треба да инвестираме“, констатира Томшиќ од Антидискриминаторска.
***
На крајот на денот, родителите мора да ги однесат децата на училиште, а школите да се приспособуваат. На сите им е јасно дека инклузијата не значи само донирана сензорна соба во школо, или тридневна обука што на наставникот ќе му влезе во едно и излезе од другото уво.
Јасно им е дека инклузијата е долг процес. Дека не се учи сѐ преку ноќ.
Но, знаат и дека самите деца немаат премногу време за чекање. Тие ќе пораснат додека школите научат како да постапуваат со нив.
Бојан Шашевски
Техничка обработка на инфографици: Даниел Евросимоски -
Klasat ende nuk janë “ajrosur” nga diskriminimi ndaj fëmijëve atipikë
Një prind nga Kumanova u nis këtë shtator të kaluar për të regjistruar fëmijën e tij në shkollë. Priste që fëmija të mësonte në shkollën më të afërt, të ishte nxënës i klasës së parë, së bashku me bashkëmoshatarët e brezit Alfa.
Fëmija ka autizëm. Administrata e shkollës “ngriti supet” dhe e referoi në një shkollë tjetër.
Prindi nuk u dorëzua. Ai e dinte se shkollat duhet t’i pranojnë të gjithë fëmijët, pavarësisht nga aftësia e kufizuar. Ky nuk është vetëm një detyrim moral dhe etik, por edhe një detyrim ligjor i tyre.
Ato dërgoheshin nga dera në derë me fëmijën, ndërsa mësuesit e pranishëm i shikonin çuditshëm.
“Dritarja ishte e hapur dhe vetë dhoma ishte në katin përdhes. Disa mësues ishin në oborr, dhe pa e ditur se ishim në atë dhomë, ata komentuan me njëri-tjetrin:
‘E pe fëmijën? Mjerë ne, nesër do të na duhet ta mësojmë’.
Nuk e prisja një mendim të tillë nga mësuesit të cilët nesër duhet t’u shpjegojnë fëmijëve të tjerë se ka fëmijë me aftësi të kufizuara dhe se ata duhet t’i pranojnë ata si miqtë e tyre”.
Në vetën e parë, prindi tha për Radio MOF se si duket diskriminimi në shkollën fillore në Maqedoni. Diskriminimi ndaj aftësisë së kufizuar ende nuk është “ajrosur” nga shkollat, ndërsa arsimi gjithëpërfshirës po përpiqet të qëndrojë në “këmbë të qëndrueshme” që nga fillimi i sistemit të ri të përfshirjes në vitin shkollor 2021/2022.
Që atëherë, gjërat kanë lëvizur pak, publiku nuk po flet për “nëse”, por “çfarë” është arsimi gjithëpërfshirës, megjithatë një analizë nga Radio MOF tregoi se rruga është e gjatë dhe nuk është një garë, por një maratonë me pengesa. Duhen trajnime për stafin, pajisje për shkollat, investime… Derisa këto gjëra të merren më seriozisht, me vetëdije ose pa vetëdije, nga injoranca por edhe nga pa përgatitja – ekipet shkollore ende do të refuzojnë fëmijët atipikë.
“Regjistrimi prej kohësh është dashur të jetë tejkaluar […] Mësuesit shpesh kanë frikë nga e panjohura, prandaj ky sindrom është i rrënjosur dhe transmetohet ndër breza përmes shtyrjes, shmangies, me “nuk di dhe nuk mundem”, ndërsa e vetmja gjë që duhet është të punojnë me veten dhe të dalin nga ajo zonë rehatie. Edhe unë nuk mundja, qaja, e kisha të vështirë, është ende dhe gjithmonë do të jetë – por unë jam nënë dhe nuk kam zgjidhje tjetër”, thotë Irena Nikollovska Ristanovska, psikologe dhe nënë e një fëmije me zhvillim atipik.
Kjo nuk është një ndjenjë e izoluar. Kjo dëshmohet nga përgjigjet e më shumë se 60 prindërve të fëmijëve të shkollave fillore me aftësi të kufizuara nga qytete të ndryshme në të gjithë Maqedoninë, të cilët iu përgjigjën pyetësorit në internet të Radio MOF. Mbi një e treta kanë përjetuar shqetësime gjatë regjistrimit, përvoja që lidhen me sistemin e ri të përfshirjes, por ndjenja e hidhur mbetet se fëmijët janë të përjashtuar nga mësimi.
Që shkollat tani kanë përgjegjësi më të mëdha gjithëpërfshirëse konfirmohet nga Dushan Tomshiq, Kryetar i Komisionit Parandalim dhe Mbrojtje nga Diskriminimi (KPMD). Ai thekson se, në përputhje me Ligjin për arsimin fillor, regjistrimi është i detyrueshëm. Shkolla nuk mund të refuzojë, pa marrë parasysh se çfarë lloj fëmije është.
Pas kësaj, shkolla duhet të bashkojë të gjithë fëmijët në një grup – mësimdhënie, arsim të përbashkët, por edhe të ofrojë shërbime individuale të ofruara nga Shërbimi i Vlerësimit Funksional (MKF), qoftë asistent arsimor, teknologji ndihmëse, punë në një dhomë ndijore…
Është e gjitha pjesë e mozaikut gjithëpërfshirës.
“Baza e arsimit gjithëpërfshirës është kjo – sigurimi i arsimit cilësor dhe të barabartë për të gjithë fëmijët në vendbanimin e tyre. Menaxhimi i institucionit arsimor është shumë i rëndësishëm, sepse edhe menaxhmenti nëse nuk regjistron fëmijët ka dispozita penale në ligj. Nuk ka nevojë të jetë represive, por menaxhmenti duhet të motivojë vetë pjesëmarrësit dhe stafin për të krijuar një klimë gjithëpërfshirëse – të përshtatur për t’iu përgjigjur nxënësve të rinj”, thotë Tomshiq.
Nga ana tjetër, prindërit duhet të dinë dhe të mbrojnë të drejtat e tyre. Fëmija i tyre duhet të regjistrohet, përndryshe, është një formë e diskriminimit të drejtpërdrejtë”, shton ai.
Pranimet dhe mësimdhënia e rregullt nuk janë sfida e vetme në përfshirje. Nëse shumica e fëmijëve kanë shkuar në ekskursione dhe shëtitje në Ohër, Krushevë ose Stobi, shokët e tyre atipikë mbeten pa këto aktivitete jashtëshkollore.
Dhe kjo ndodh shpesh.
Tomshiq nga KPMD-ja thekson se kjo është përsëri një çështje e diskriminimit të drejtpërdrejtë. Sidomos pasi ekskursionet janë të detyrueshme dhe janë pjesë e programit të punës së shkollës.
“Imagjinoni veten në një pozicion ku dikush shkon në një ekskursion dhe ju qëndroni në shtëpi. Ose të gjithë mund të luajnë futboll dhe ju mund të liheni mënjanë të uleni dhe të shihni. Është diskriminim i drejtpërdrejtë që ndikon në zhvillimin socio-emocional të atyre nxënësve. Ata do të pyesin veten ‘pse nuk shkova, pse nuk luaj me të tjerët?’. Kjo prek drejtpërsëdrejti të drejtat e nxënësit. Në bazë të konventave për të drejtat e fëmijëve dhe personave me aftësi të kufizuara që janë në ligjin e shtetit, shteti i ka ratifikuar ato. Ky përjashtim është një precedent për mua. Kjo thjesht nuk duhet të ndodhë”, thekson Tomshiç.
Ai shton se mësuesit ndoshta nganjëherë vihen “në shënjestër”, por duhet të bisedojnë hapur edhe me ekipin gjithëpërfshirës, të kërkojnë mënyra të reja nëse kanë frikë për sigurinë e fëmijëve, ose nëse nuk arrijnë të përballen me situatën.
Kështu, do të zvogëloheshin edhe situatat e pakëndshme në shkolla.
Shumë prindër kanë gjithashtu probleme me orët e edukatës fizike. Fëmijët e tyre janë të ndaluar të ndjekin një orë të tillë, ose janë të pranishëm “sa për të thënë”, veçanërisht ata në spektrin e autizmit. Theksojnë disa arsye – nga decibelizimi i tepërt në salla, deri te mosgatishmëria e mësuesve për t’iu përgjigjur nevojave të përgjithshme arsimore.
“Megjithëse duket të jetë një ‘orë e edukatës fizike’, megjithatë, për të përmbushur qëllimet e klasës, nuk është aq e thjeshtë. Mbi të gjitha, sepse këta mësues brenda studimeve të tyre nuk fitojnë ndonjë aftësi për të punuar me këta fëmijë. Edhe pse filluam të ndryshojmë sistemin arsimor, harruam t’u japim mbështetje pjesëmarrësve të drejtpërdrejtë, atyre që japin mësim”, vëren Jasmina Troshanska, kryetare e Shoqatës “Sina Svetullka”, profesoreshë, edukatore speciale dhe rehabilitatore.
Prandaj, sipas saj, mësimdhënësit duhet të marrin në konsideratë prezantimin e modelit ndërkombëtar STEP, në mënyrë që fëmijët me autizëm të përfshihen më shumë. Si shoqatë, ata kanë përgatitur tashmë një udhëzues për krijimin e qëllimeve në mësimdhënie dhe përgatitje për orën mësimore.
“Gjëja më e rëndësishme është që aktivitetet të jenë argëtuese, të hiqen barrierat që do të pengonin fëmijët të marrin pjesë në aktivitete dhe që mësuesit të planifikojnë klasën ndryshe”, thekson Troshanska.
Situata me asistentët arsimorë – një rast për përjashtimin nga mësimdhënia
Ndryshimi i situatës me asistentët arsimorë është gjithashtu një arsye për diskriminim, pretendojnë prindër të shumtë, megjithëse nën sistemin e ri të vitit shkollor 2021/2022, kur hynë nën ombrellën shtetërore – u konceptuan si mbështetje e drejtpërdrejtë për mësuesit, të cilët nga ana tjetër duhet të jenë bartës të përfshirjes.
Vitin e parë me “asistencën arsimore” të re, u angazhuan 500, por rezultoi një vlerësim i gabuar, kështu që vitin e ardhshëm 2022/2023 numri u rrit në 720. Edhe ky numër ka qenë i vogël, kështu që vitin e ardhshëm në shkolla kanë hyrë 820 asistentë, shifër kjo që do të realizohej në vitin shkollor 2024/2025, por edhe plus 200 pas konkurseve shtesë përmes qendrave burimore.
Megjithatë, konkurset ishin me vonesë, punësimet ishin me vonesë dhe po kështu edhe asistentët për fëmijët me aftësi të kufizuara. Shtatorin e kaluar fëmijët qëndruan kryesisht në shtëpi, jashtë mësimit, sepse shkollat nuk janë ende plotësisht të gatshme për t’i arsimuar ata pa asistentë.
Foto: Envato
Ministrja Vesna Janevska fillimisht pohoi se “nuk ka vonesë”, dhe më pas drejtoi gishtin në qendrat burimore, por gjetjet e Avokatit të Popullit tregojnë diçka tjetër.
“Qendrat burimore kanë marrë miratim/pëlqim shumë të vonuar për shpalljen e konkurseve nga Ministria. Gjithashtu, në vitet e mëparshme, e gjithë procedura për punësimin e asistentëve arsimorë u përfundua deri në gjysmën e parë të gushtit, kështu që ata filluan të punojnë nga dita e parë e shkollës”, shkruan në raport për vitin 2024.
Siç mësojmë, Komisioni për Parandalimin dhe Mbrojtjen nga Diskriminimi (KPMD) konstatoi diskriminim nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës (MASH) ndaj nxënësve me aftësi të kufizuara.
“Me rekomandimin tonë të përgjithshëm, u votua diskriminimi i drejtpërdrejtë ndaj Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës. Më pas, sipas mendimit tonë, Ministria e Arsimit dhe Shkencës arriti të sigurojë fonde shtesë nga Ministria e Financave për 200 asistentë të tjerë arsimorë”, konfirmoi KPMD-ja .
Për këtë vit shkollor 2025/2026, ka pasur përsëri polemika me asistentët. Tani nuk u vonuan, por reagimet e publikut ishin për mënyrën e angazhimit të tyre. Një edukatore speciale, siç pohon ajo, këtë vit është refuzuar pa asnjë arsyetim, ndërsa në vendin e saj është pranuar një profil i papërshtatshëm.
“Në një shoqëri që synon drejt vlerave evropiane, kjo nuk duhet të lejohet. Fëmijët me aftësi të kufizuara meritojnë mbështetje përkatëse, profesionale dhe të përkushtuar. Nuk guxon të jetë viktimë e agjendës së partisë. Mjaft më! Është koha të kthehemi në vlerat e ekspertizës, etikës dhe gjithëpërfshirjes në praktikë, jo vetëm në letër”, vëren asistentja arsimore e refuzuar, emri i së cilës është i njohur për redaksinë e Radio MOF, por ajo kërkoi të mbetet anonime.
MAShmohoi që asistentët arsimorë po shkarkohen dhe procesi po partizohet, megjithëse, nga ana tjetër, konfirmoi se profili i personave që hyjnë për këtë pozicion po zgjerohet. Kjo do të thotë se për shkak të mungesës së stafit, për asistent arsimor tani mund të aplikojë edhe një pedagog, psikolog, punonjës social, sociolog, familjarist, mësues i arsimit fillor…
Kështu, shifra është rritur dhe tani ka 1,000 asistentë më pak se fëmijët me zhvillim atipik, megjithëse, arsimi do të planifikohej më mirë nëse do të kishte edhe një Regjistër të Personave me Aftësi të Kufizuara.
“Në vitin 2025/26, 1,346 asistentë arsimorë u ofruan ndihmë arsimore 2,306 nxënësve me aftësi të kufizuara në shkollat fillore. Për angazhimin e tyre në vitin fiskal 2025, Ministria e Arsimit dhe Shkencës ka siguruar një buxhet prej 709,000,000 denarë. Paga bruto e asistentëve arsimorë është 54,929 (pa vjetërsi) dhe 36,620 paga neto (pa vjetërsi)”, u përgjigj Ministria e Arsimit dhe Shkencës.
Deri më tani, si një nga problemet më të përmendura për asistentët arsimorë, është statusi i tyre i punës. Ata janë kontraktorë për një vit, për një kohë të caktuar. Çdo vit kalojnë një konkurs të ri dhe nënshkruajnë një kontratë të re, gjë që e bën punën e tyre të pasigurt dhe i lë “të pasigurtë”. Kjo është arsyeja pse disa e perceptojnë atë si një angazhim të përkohshëm derisa të gjejnë një “punë të vërtetë”. Kjo njëkohësisht ushtron presion mbi prindërit, çfarë do të bëjnë pa asistent, ose nëse i njëjti asistent do të qëndrojë me fëmijën e tyre, i cili përndryshe mund të zhvillojë aversion ndaj shkollës.
“Asistenca arsimore merret në bazë të një rekomandimi nga Shërbimi për Vlerësim Funksional (MKF). Ky rekomandim mund të ndryshohet pasi fëmija të shkojë për një rivlerësim që zakonisht ndodh në 6 muaj, një vit ose dy. Kjo do të thotë se nëse tek fëmija përmirësohet ndjeshëm aftësia funksionale, gjatë rivlerësimit mund të mos jepet rekomandim për asistencë arsimore. Për këtë arsye, kontratat nënshkruhen në këtë mënyrë (çdo vit), në të kundërt mund të shkaktojë tepricë teknologjike”, theksojnë Ministria e Arsimit dhe Shkencës.
Shkollat, me një mori problemesh mbi supe, përpiqen të zbatojnë përfshirjen… dhe të parandalojnë diskriminimin
Radio MOF gjithashtu zhvilloi një Pyetësor me 83 punonjës në shkollat fillore. Edhe për ta, asistentët arsimorë janë ndër prioritetet kryesore, megjithatë njëkohësisht duhet të përballen edhe me sfida të tjera.
“Mund të mos jemi gati për inkluzion, por nëse nuk përpiqemi, nuk do të jemi kurrë gati. Asistentët së pari duhet të kenë mundësinë të marrin status të rregullt, të paktën ata që kanë treguar sukses dhe qëndrueshmëri me fëmijën. Duhet të optimizohet numri i asistentëve sipas rajoneve, por duhet të forcohen edhe kapacitetet njerëzore, materiale dhe teknike. Na “lanë në baltë”, ndërsa nuk na ofrojnë kushte. Thonë “puno në këtë shtëpi”, por nuk na japin as mjetet”, vëren një mësues nga Manastiri.
Sa i përket gatishmërisë së shkollave fillore për zbatimin e praktikave cilësore gjithëpërfshirëse, (nga gjithsej 943 shkolla në Maqedoni) në 78 shkolla fillore ka dhoma senzoriale, në 105 dhoma burimore, në 26 ka ashensor, në 114 ka tualet të përshtatur, ndërsa numri i përgjithshëm i edukatorëve dhe rehabilituesve specialë të punësuar në shkollat fillore si bashkëpunëtorë profesionalë është 191”, thuhet në raportin e Avokatit të Popullit për vitin 2024.
Sipas të dhënave të marra nga Byroja për Zhvillimin e Arsimit nga viti 2022 deri në gusht 2024, gjithsej 3,170 mësimdhënës dhe 390 bashkëpunëtorë profesionalë nga shërbimet profesionale i janë nënshtruar trajnimeve për arsim gjithëpërfshirës.
Por problemi është se disa trajnime janë të shkurtra dhe disa janë të shtrenjta, si për shembull për integrimin ndijor, që është rreth 1,000 euro. Ndërkaq, pa trajnim në integrimin shqisor, nuk mund të punohet në mënyrë adekuate në dhomat shqisore për stimulim vizual ose dëgjimor. Domethënë, dhomat ndijore pa staf të trajnuar janë vetëm kënde lojërash.
Për edukatoren dhe aktivisten për të drejtat e fëmijëve me zhvillim atipik , Renata Boshkovska, nuk ka dyshim se stafi në shkolla duhet të ndihmohet, të dijë se si të trajtojë lloje të ndryshme të fëmijëve. Nëse vërejnë ndonjë fëmijë me “sjellje të pazakontë” – ta drejtojnë ose stimulojnë, pa e kërkuar menjëherë në telefon prindin që të vijë ta marrë, ose të varen nga asistenti arsimor.
“Varësia e tepërt e fëmijëve nga asistentët arsimorë është kundër produktive. Prandaj, duhet të ketë kënde dhe hapësira të veçanta dhe dhoma të përshtatura. Por jo vetëm t’i ndajnë, por të jenë të gjithë në mësim, në pushimin e madh, në koncert, në ditëlindje… Ky është tani realiteti për shkollat. Jo vetëm t’i mësojnë numrat dhe shkronjat, gjeografinë dhe historinë, por t’i socializojnë dhe t’u mësojnë aftësi bazike jetësore – veshjen, lidhjen e atleteve, ngrënien – me qëllim që në vitet e mëvonshme të bëhen të pavarur. “Aftësia e kufizuar” e dikujt mund të shndërrohet në potencial, nëse drejtohet si duhet. Prandaj shkollat duhet të investojnë si në veten e tyre, ashtu edhe në fëmijët”, thekson Bozhkovska.
Por për të investuar, shkollat duhet të kenë edhe mbështetje financiare. Kjo përmendet në të gjitha dokumentet e rëndësishme të organeve dhe organizatave ndërkombëtare. Se “pa para – nuk ka përfshirje”. MASh kryesisht financon asistentët arsimorë, ndërsa për vitin 2025 ka ndarë 500,000 denarë, ose gjithsej 1.500,000, për qendrat burimore për të siguruar mjete mësimore dhe mjete ndihmëse.
“Në të gjitha nivelet, mungesa e stafit të kualifikuar dhe burimet e pamjaftueshme financiare dobësojnë më tej zbatimin e përfshirjes, duke lënë shumë fëmijë pa mbështetjen e nevojshme për mësim dhe zhvillim”, thuhet në rekomandimin parazgjedhor të UNICEF-it .
Inspektorati Arsimor me personat para daljes në pension ndjek përfshirjen në shkolla
Ajo që është një pyetje e hapur në këtë çështje është se si vetë institucionet “shtyjnë përpara” përfshirjen. Sidomos kur arsimi, si pjesë e sektorit publik, sipas KPMD-së në vitin 2024 ishte fusha e dytë më e konstatuar për diskriminim.
Kjo është arsyeja pse prindërit që na kanë kontaktuar rrallë raportojnë diskriminim. Sipas përgjigjeve të marra nga pyetësori, vetëm 35%, ose një e treta, i janë drejtuar autoritetit kompetent. Përveç humbjes së besimit në institucione, disa normalizojnë diskriminimin, të tjerët nuk janë të sigurt nëse bëhet fjalë për diskriminim, ndërsa disa nuk dinë ku ta raportojnë atë.
“Nëse prindërit hasin në situata, ata duhet së pari të kontaktojnë shkollën, drejtorin, domethënë ekipin gjithëpërfshirës të shkollës që është përgjegjës për përfshirjen e të gjithë nxënësve në nivel shkolle. Nëse nuk hasin në bashkëpunim në shkollë, ata mund të kontaktojnë komunën dhe Inspektoratin Arsimor Shtetëror (IShA)”, theksojnë nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës.
Si një nga instancat kryesore, Inspektorati Arsimor thekson se, brenda fushës së kompetencave të tyre, ata mund të lëshojnë indikacione dhe rekomandime, si dhe masa ose sanksione nëse konstatohet shkelje e të drejtave të fëmijës.
“Që nga futja e sistemit të ri të përfshirjes arsimore (2021/2022), numri i rasteve të tilla ka rënë, dhe shkollat janë dukshëm më të vetëdijshme për detyrimet që kanë ndaj nxënësve me aftësi të kufizuara. Çdo rast ka specifikat e veta dhe Inspektorati i qaset çdo rasti kryesisht individualisht dhe në pjesën më të madhe, pas ndërhyrjes sonë, shkollat heqin parregullsitë”, theksojnë ata.
Është problematike në këtë situatë që Inspektorati nuk deklaron publikisht se cilat shkelje dhe parregullsi janë të përfshira, ose çfarë është ndërmarrë konkretisht.
Nëse analizohet raporti vjetor ti Inspektoratit, ka vetëm numra. Për shembull, në vitin 2023 janë planifikuar gjithsej 7,691 inspektime, nga të cilat janë kryer vetëm 4,446, ose 58% e atyre të planifikuara. Nuk jepet “kur”, “ku” dhe “pse”. Mungojnë indikatorët e gjithëpërfshirjes në shkolla.
Ka gjithashtu mungesë të softuerit modern dhe pajisjeve informatike, ndërsa në vitin 2023 ai kishte vetëm pesë makina zyrtare në gjendje të mirë. Në të njëjtën kohë, inspektorati punon me gjithsej 58 inspektorë në të gjithë Maqedoninë, vetëm tre prej të cilëve janë midis 30 dhe 40 vjeç. Shumica janë midis 50 dhe 60 vjeç – 26 vjeç, ndërsa 10 po hyjnë në dekadën e shtatë të jetës. Mosha mesatare është mbi 50 vjeç, problem ky i evidentuar edhe nga Enti Shtetëror për Revizion.
Ambientet e Inspektoratit të Arsimit, burimi: raporti i Zyrës Shtetërore të Auditimit, 2/2025
“IShA ka 138 vende pune të sistematizuara, 100 janë të plotësuara, që do të thotë se një e treta e stafit të kërkuar nuk është e plotësuar. Mangësia më e theksuar është në Sektorin për Mbikëqyrje të Inspektimit dhe Vlerësim të Cilësisë në Arsim, ku ka mungesë të inspektorëve arsimorë, gjë që pengon realizimin e veprimtarisë themelore, e veçanërisht për zonën e komunave Ohër, Gostivar, Kavadar dhe Resen, për shkak të pensionimit të inspektorëve arsimorë”, thuhet në një analizë të fundit të revizorëve.
Tre hapa përpara, një hap prapa me ndryshimet legjislative
Komunat janë pjesë e lidhjes së sistemit që do të duhet të ndihmojë në jetën gjithëpërfshirëse. Kjo është përmendur së fundmi nga UNICEF, si dhe nga Komisioni Kundër Diskriminimit. Vetëqeverisjet lokale do të duhet të merren më seriozisht me Qendrat Mbështetëse, të njohura më parë si klasa speciale, pasi ato u bënë përgjegjësia e tyre me ndryshimet e fundit në Ligjin për arsimin fillor, të miratuar në fillim të vitit 2025.
“Një vit është afati i fundit pas miratimit të ligjit për bashkitë për krijimin e këtyre qendrave mbështetëse. Pas këtyre zgjedhjeve, pasi kryetarët e komunave të jenë ulur në kolltukët e tyre, ne do të përpiqemi të marrim informacion se ku është komuna- sepse duam ta ndihmojmë këtë proces të vijë në jetë. Kështu, ne do të shpërndajmë pak qendrat burimore”, tha Dushan Tomsiç i Komisionit Kundër Diskriminimit.
Kur flet për “shpërndarjen” e qendrave burimore, Tomshiq flet për faktin se ish-shkollave speciale, pesë në vend, iu dha edhe një herë mundësia për të regjistruar fëmijët me aftësi të kufizuara. Në vend që të përqendrohen në rolin e burimeve – t’u japin mbështetje dhe njohuri shkollave fillore për t’u rritur në komunitete gjithëpërfshirëse – ata përsëri vijnë në një situatë për të rimenduar mësimdhënien dhe aktivitetet.
“Sa i përket arsimit gjithëpërfshirës, pas arritjes së një progresi, përkatësisht me regjistrimin e detyrueshëm të nxënësve me nevoja të veçanta arsimore në shkollat e rregullta fillore, ndryshimet në Ligjin për arsimin fillor kanë rikthyer procesin, duke lejuar regjistrimin në qendrat burimore”, theksohet në raportin e fundit të Komisionit Evropian për Maqedoninë.
Kjo mund të jetë problematike sepse qendrat burimore si “Future” ose “Zlaten Sremac”, në nivel lokal, punojnë për ata që jetojnë në Shkup, por jo për qytetet e tjera. Prindërit me fëmijë do të duhet të udhëtojnë nga 30-40-50 kilometra, larg shtëpisë, larg vendbanimit, larg bashkëmoshatarëve të fëmijës me aftësi të kufizuara.
Komisioni Antidiskriminues paralajmëroi se dispozitat ligjore për fëmijët me aftësi të kufizuara sërish lejojnë përjashtime nga rregulli për regjistrim në shkollën më të afërt, gjë që sipas tyre mund ta mbajë më tej gjallë segregimin.
“Me ndryshimet ligjore iu dha mundësi shkollave fillore që, kur të kenë “vështirësi dhe sfida në përshtatjen e fëmijëve me aftësi të kufizuara”, të përpiqen t’i transferojnë ata në qendrat burimore përmes prindërve. Dhe me këtë, de facto, do të cenohej roli i tyre si qendra burimore. Duhet ta dimë se vendet bëhen më të pasura kur arrijnë t’i bëjnë shkollat “të përshtatshme për të gjithë”, pra t’i përfshijnë të gjithë. Arsimi cilësor, i barabartë për të gjithë, me qasje dhe afër shtëpisë – është ajo në të cilën duhet të investojmë,” thekson Tomshiq nga Komisioni Antidiskriminues.
***
Në fund të ditës, prindërit duhet t’i çojnë fëmijët në shkollë dhe shkollat duhet të përshtaten. Të gjithë e kanë të qartë se përfshirja nuk do të thotë vetëm një dhomë senzoriale e donuar në shkollë, apo një trajnim treditor që i hyn mësuesit në njërin vesh dhe i del nga tjetri.
Për ta është e qartë se përfshirja është një proces i gjatë. Se nuk mësohen të gjitha brenda natës.
Por ata gjithashtu e dinë se vetë fëmijët nuk kanë shumë kohë për të pritur. Ata do të rriten ndërkohë që shkollat ende mësojnë si të sillen me ta.
Bojan Shashevski
Përpunimi teknik i infografikave: Daniel Evrosimoski
-
Classrooms have still not been “aired out” of discrimination against atypical children
A parent from Kumanovo set out this past September to enroll their child in school expecting the child to attend the nearest school, to become a first-grader together with peers from Generation Alpha.
The child has autism. The school administration “shrugged their shoulders” and referred them to another school.
The parent did not give up knowing that schools must accept all children, regardless of disability. This is not only a moral and ethical duty, but a legal obligation.
Together with the child, they were sent from door to door, while the teachers present looked at them strangely.
“The window was open, and the room itself was on the ground floor. Some teachers were out in the yard, and without knowing that we were in that exact room, they commented among themselves: ‘Did you see the child? Poor us, tomorrow we’ll have to teach him.’
I didn’t expect such thinking from teachers who are supposed to explain to other children that there are kids with disabilities and that they should accept them as their friends.”
In the first person, the parent told Radio MOF what discrimination looks like in a primary school in Macedonia. Discrimination against disability is still not “ventilated” out of schools, while inclusive education is trying to stand on “solid feet,” after the new inclusion system began in the 2021/2022 school year.
Since then, things have moved little by little — the public no longer debates whether inclusive education exists but what kind it is. Still, Radio MOF’s analysis showed that the road is long and it’s not a sprint, but a marathon with obstacles. Training for staff, equipment for schools, investments… Until these things are seriously addressed, consciously or unconsciously, out of ignorance or unpreparedness — school teams will continue to reject atypical children.
“Enrollment should have been resolved long ago […] Teachers are often afraid of the unknown, and that syndrome is rooted and passed on transgenerationally through pushing away, shifting aside, with ‘I don’t know and I can’t,’ when all they need to do is work on themselves and step out of that comfort zone. I also didn’t know, I cried, it was hard for me — it still is and always will be — but I am a mother and I have no other choice,” says Irena Nikolovska Ristanovska, psychologist and mother of a child with atypical development.
This is not an isolated feeling. More than 60 parents of primary school children with disabilities from various cities across Macedonia shared similar experiences in Radio MOF’s online survey. Over a third experienced unpleasant situations during enrollment — experiences that are less frequent with the new inclusion system but still leave a bitter sense that children are being excluded from school.
That schools now have greater inclusive responsibilities is confirmed by Dushan Tomshikj, president of the Commission for Prevention and Protection against Discrimination (CPPD). He points out that, according to the Law on Primary Education, enrollment is mandatory. A school cannot refuse, regardless of what child it is.
After enrollment, the school must bring all children into one whole — teaching, joint education — and provide individual services recommended by the “Center for Functional Assessment and Support of Children and Youth”, whether that be an educational assistant, assistive technology, work in a sensory room…
All of this is part of the inclusion mosaic.
“The basis of inclusive education is providing quality and equal education for all children in their place of residence. The management of the school is very important, because if the management fails to enroll children, there are penalty provisions in the law. It doesn’t have to be repressive — the management should motivate teachers and staff to create an inclusive climate, adapted to respond to new students,” Tomshikj says.
“On the other hand, parents must know and protect their rights. Their child must be enrolled — otherwise it is a form of direct discrimination,” he adds.
Enrollment and maintaining regular classes are not the only challenges in inclusion. While most children have gone on excursions and school trips to Ohrid, Krushevo or Stobi, their atypical peers are left out of such out-of-school activities.
And this happens often.
Tomshikj stresses that this, again, is direct discrimination. Especially since excursions are mandatory and part of the school work program.
“Imagine yourself in a position where everyone goes on an excursion and you stay home. Or everyone plays football and you are put aside to sit and watch. This is direct discrimination that affects the socio-emotional development of these students. They will ask themselves, ‘Why didn’t I go? Why am I not playing with the others?’ It directly violates the rights of the student — rights guaranteed by conventions on children’s rights and the rights of persons with disabilities which the state has ratified. Such exclusion is, for me, a precedent. It simply must not happen,” Tomshikj emphasizes.
He adds that teachers may sometimes feel “under pressure,” but they need to speak openly with the inclusion team, seek new solutions if they fear for the child’s safety, or if they cannot handle a situation.
This would reduce unpleasant situations in schools.
A large number of parents also raise concerns about physical education classes. Their children are prevented from participating, or are there only “for the sake of being present,” especially those on the autism spectrum. They mention many reasons — from excessive noise levels in sports halls to teachers’ unpreparedness to respond to diverse educational needs.
“Although it may seem like it’s ‘just a PE class,’ achieving the lesson goals isn’t that simple. First of all, because these teachers do not acquire skills during their studies for working with these children. Though we have begun changing the education system, we forgot to provide support to the direct participants — the ones delivering the lessons,” notes Jasmina Troshanska, president of the association ‘Blue Firefly,’ and a professor, special educator, and rehabilitator.
That’s why she believes teachers should consider introducing the international STEP model, to help include children with autism more actively. The association has already prepared a guide for setting lesson goals and planning classes.
“Most important is that the activities are fun, that barriers preventing the children from participating are removed, and that teachers plan lessons differently,” Troshanska says.
The situation with educational assistants — a reason for exclusion from classes
The unstable conditions with educational assistants are also a reason for discrimination, many parents say — even though under the new system from 2021/2022, once placed under state responsibility, assistants were intended to be direct support to teachers, who should be the carriers of inclusion.
In the first year of the new “educational assistance” program, 500 assistants were hired, but this proved to be an underestimation. In the following 2022/2023 school year, 720 were employed. This was still insufficient, so the next year 820 assistants entered schools—a number that was also planned for the 2024/2025 school year—plus an additional 200 through extra postings via the resource centers.
But the job postings were delayed, hiring was delayed, and with that — assistants arrived late. Last September, many children with disabilities stayed at home, outside of class, because schools were still unprepared to teach without assistants.
Photo: Envato
Minister Vesna Janevska initially claimed there were “no delays,” but later blamed the resource centers. Yet findings of the Ombudsman show otherwise:
“Resource centers received approval/consent for job postings very late from the Ministry. Also, in previous years the entire hiring procedure for educational assistants was completed by the first half of August, so they would begin work on the first day of school,” the 2024 report says.
As Radio MOF learned, the Commission for Prevention and Protection against Discrimination (CPPD) determined discrimination by the Ministry of Education and Science (MoES) against students with disabilities.
“With our general recommendation, discrimination by MoES was confirmed. After our opinion, MoES managed to secure additional funds from the Ministry of Finance for 200 more educational assistants,” the CPPD confirmed.
For the current 2025/2026 school year, new controversies with assistants arose. This time assistants did not arrive late — public concerns focused on how they were hired. A special educator claims she was rejected without explanation, while someone with an inappropriate profile was hired in her place.
“In a society striving toward European values, this must not be allowed. Children with disabilities deserve adequate, professional, and dedicated support. Professionalism must not fall victim to party agendas. Enough is enough. It is time to return to values — expertise, ethics, and inclusion in practice, not just on paper,” said the rejected assistant, whose identity is known to the Radio MOF editorial team but who asked to remain anonymous.
MoES denied that assistants are being dismissed or that the process is politicized, though they confirmed that the profile of eligible applicants is expanding. Due to a lack of personnel, now pedagogues, psychologists, social workers, sociologists, family studies graduates, primary school teachers, etc., can all apply.
This increases numbers — yet still leaves 1,000 fewer assistants than children with atypical development — although education planning would be better if a national Registry of Persons with Disabilities existed.
“In 2025/26, 1,346 educational assistants have been provided, supporting 2,306 students with disabilities in primary schools. For their engagement in the 2025 fiscal year, a budget of 709,000,000 denars has been allocated. The gross salary is 54,929 MKD (without experience), and the net salary is 36,620 MKD (without experience),” MoES stated.
Until now, one of the biggest problems with educational assistants is their employment status — they work on one-year fixed-term contracts. Every year they pass through a new competition and sign a new agreement, making their work unstable and “hanging in the air.” Some therefore see it as temporary work until they find a “real job.” This creates pressure for parents — what would they do without an assistant, what if the assistant doesn’t stay, or what if the child develops aversion to school without them?
“Educational assistance is obtained based on recommendations from the Center for Functional Assessment and Support of Children and Youth. This recommendation may change after re-assessment, usually after 6 months, one year or two. If a child’s functional ability improves significantly, the recommendation for educational assistance may be removed. For that reason, contracts are signed annually — otherwise, surplus staff may occur,” MoES explains.
Schools face countless problems to maintain inclusion… and prevent discrimination
Radio MOF also conducted a survey with 83 employees in primary schools. Assistants remain a top priority, but they must also deal with other challenges.
“Maybe we are not ready for inclusion, but if we don’t try, we will never be ready. Assistants should first receive the opportunity for full-time status — at least those who have shown success and persistence with a child. The number of assistants should be optimized by region, but human and material-technical capacities must be strengthened. They threw us ‘into the water,’ but offered no tools. They say ‘build the house,’ but give us no equipment,” notes a teacher from Bitola.
“Regarding preparedness for quality inclusive practice, (out of 943 schools in Macedonia) 78 have sensory rooms, 105 have resource rooms, 26 have elevators, 114 have adapted toilets, and there are 191 special educators and rehabilitators employed in primary schools,” states the Ombudsman’s 2024 report.
According to data from the Bureau for Education Development (BDE), from 2022 to August 2024, 3,170 teachers and 390 professional staff completed training in inclusive education.
But part of the trainings are short, and some are expensive — for example, sensory integration courses cost around 1,000 euros. Without such training, sensory rooms cannot be properly used for visual or auditory stimulation. That means sensory rooms without trained staff are merely playrooms.
For educator and atypical child rights activist Renata Boshkovska, there is no doubt that school staff must receive help to learn how to work with various types of children. If they notice a child with “unusual behavior” — they should redirect or stimulate them, without calling the parent to pick them up or relying solely on the assistant.
“Excessive child dependence on educational assistants is counterproductive. That’s why special corners and adapted spaces must exist. But not for separation — the children should still be present in class, during recess, performances, birthdays… That is the reality of schools now. Schools must teach not just numbers and letters, geography and history, but also socialization and basic life skills — dressing, tying shoes, eating — to help them later become independent. One person’s ‘disability’ becomes a potential if properly supported. That’s why schools must invest in themselves and in children,” Boshkovska stresses.
But in order to invest, schools need financial support. This is stated in all major documents of international bodies and organizations. Without money — there is no inclusion. MoES mainly funds educational assistants, and for 2025, it granted resource centers 500,000 denars each (1,500,000 total) to procure teaching materials and aids.
“At all levels, the lack of qualified personnel and insufficient financial resources further weaken inclusion, leaving many children without the support they need for learning and development,” states a UNICEF recommendation from the pre-election period.
The State Education Inspectorate, staffed mostly by people close to retirement, is overseeing inclusion in schools
The open question in this entire issue is how institutions themselves can “push” inclusion forward. This is especially challenging when education, as part of the public sector, was—according to the Commission for Prevention and Protection against Discrimination (CPPD)—the second most frequently identified area of discrimination in 2024.
This is also why the parents who approached us rarely file discrimination complaints. According to the responses collected through the questionnaire, only 35%, or one-third, reported their case to a competent authority. Beyond the fact that they have lost trust in institutions, some parents have normalized discrimination, others are unsure whether what they experienced even counts as discrimination, and some do not know where to file a complaint.
“If parents encounter such situations, they should first address the school, the principal, or the school’s inclusion team, which is responsible for inclusion of all students at school level. If they do not encounter cooperation from the school, they may contact the municipality and the State Education Inspectorate (SEI),” the Ministry of Education and Science emphasizes.
As one of the main institutions, the State Education Inspectorate notes that, within its mandate, it can issue directions and recommendations, as well as measures or sanctions if violations of children’s rights are identified.
“Since the introduction of the new system of educational inclusion (2021/2022), the number of such cases has decreased, and schools are significantly more aware of their obligations towards students with disabilities. Every case has its own specifics, and the Inspectorate approaches each case individually and, in most cases, after our intervention, schools correct the irregularities,” they state.
What is problematic in this entire situation is that the Inspectorate does not publicly specify what types of violations or irregularities occurred, nor what actions were taken in response.
If one looks at the Inspectorate’s annual report, it contains only bare numbers. For example, in 2023 a total of 7,691 inspections were planned, of which only 4,446—58%—were actually carried out. There is no information on “when,” “where,” or “why.” Indicators on inclusiveness in schools are missing.
There is also a lack of modern software and IT equipment, and in 2023 the Inspectorate had only five functional official vehicles. Additionally, it operates with a total of 58 inspectors across North Macedonia, only three of whom are between 30 and 40 years old. Most are between 50 and 60—26 inspectors—while 10 are already in their seventies. The average age is over 50, a problem also noted by the State Audit Office.
Premises of the Education Inspectorate, source: report of the State Audit Office, 2/2025
“The SEI has 138 systematized job positions, 100 of which are filled, meaning one-third of the needed staff is missing. The greatest shortage is in the Department for Inspection Supervision and Quality Evaluation of Primary and Secondary Education, where inspectors are lacking, which hinders the execution of core duties—especially in the municipalities of Ohrid, Gostivar, Kavadarci, and Resen—due to the retirement of education inspectors,” a recent audit analysis states.
Three steps forward, one step back with the legal amendments
Municipalities are a part of the system chain that must support inclusive living. UNICEF recently emphasized this, as did the Commission for Prevention and Protection against Discrimination. Local self-governments must now take more responsibility for the Support Centers—formerly known as special classes—after they became their obligation under the latest amendments to the Law on Primary Education, adopted at the start of 2025.
“Municipalities have one year after the adoption of the law to establish these Support Centers. After the local elections, once mayors take office, we will try to gather information on the progress in each municipality—because we want to help this process come to life. With this, we will also ease the burden on the resource centers,” stresses Dushan Tomshikj from the Commission for Prevention and Protection against Discrimination (CPPD).
When Tomshikj speaks of “easing the burden,” he refers to the fact that the former special schools—five in the country—again received the possibility to enroll children with disabilities. Instead of focusing on their resource role—providing support and knowledge to primary schools to help them grow into inclusive communities—they are once again being placed in a position where they must rethink curricula and activities.
“In terms of inclusive education, after certain progress—specifically the mandatory enrollment of students with special educational needs in regular primary schools—the amendments to the Law on Primary Education reversed the process by allowing enrollment in resource centers,” notes the latest European Commission report on North Macedonia.
This may prove problematic, as resource centers like “Idnina” or “Zlaten Sremac,” in terms of location, serve those living in Skopje but not residents of other cities. Parents with children will again have to travel 30–40–50 kilometers, far from home and far from the child’s own local environment and peers.
The Commission for Prevention and Protection against Discrimination warned that the legal provisions for children with disabilities once again allow exceptions to the rule of enrolling in the nearest school, which, in their view, may further maintain segregation.
“With the amendments, primary schools were given the option—when they face ‘difficulties and challenges in adapting children with disabilities’—to try, through the parents, to transfer them to resource centers. This would, de facto, undermine the resource role of these centers. We must understand that countries become wealthier when they manage to make schools ‘fit for all,’ meaning when they include everyone. Quality education, equal for all, accessible and close to home—this is what we should be investing in,” concludes Tomshikj from the Commission for Prevention and Protection against Discrimination.
***
At the end of the day, parents must take their children to school, and schools must adapt. Everyone understands that inclusion is not just a donated sensory room or a three-day training that goes in one ear and out the other for the teacher.
Everyone understands that inclusion is a long process. That not everything can be learned overnight.
But they also know that children do not have much time to wait. They will grow up while schools learn how to work with them.
Bojan Shashevski
Technical processing of infographics: Daniel Evrosimoski
