Nëse doni të lexoni tekstin në gjuhën shqipe, shtypni “Shqip” / За текстот на албански јазик кликнете „Shqip“
-
Потребна е сеопфатна едукација за заштита на животната средина, што за правните факултети и за факултетите за политички науки значи дека треба да го зајакнуваат образованието за еколошко право и еколошка правда. Понатаму, тоа знаење треба да се пренесува и во судската пракса, а притоа преку посебни одделенија на судовите и Обвинителството да се третираат случаи од животната средина. Ова се важни чекори, ако се знае дека еколошката правда слабо се процесуира, додека граѓаните имаат ниска доверба дека ако пријават некој загадувач, тоа би имало ефект и судска завршница.
Според компаративната анализа на „Флорозон“, именувана „Интеграција на еколошката правда во курикулумите на високото образование“, Македонија треба доста да учи од ЕУ-членки како Хрватска и Словенија. Таму еколошкото право позасилено е внесено на факултетите, студентите имаат повеќе практична настава и се вклучени во креирање на еколошки политики или законодавство. Воедно, процесот се движи и преку правните клиники.
„Практиката за развивање практична настава преку правни клиники е усвоена и на Универзитетот во Белград, Србија, каде што Клиниката за еколошко право се покажува како значајно дополнување на курикулумот што ги поттикнува студентите да се стекнат со способност за развивање стратегии и капацитети за подобро справување со еколошките проблеми“, се вели во компаративната анализа правена за Албанија, Македонија, Словенија, Србија, Хрватска и Црна Гора, а преку проект поддржан од Шведска преку Глобална програма на УНДП.
Во анализата стои дека преку вклучување на предметот Еколошко право на правните факултети и на државните, а понатаму и на приватните универзитети во Македонија, ќе се подигне свесноста за значењето на еколошкото право. Студентите треба да се здобијат со знаења за подобро разбирање на еколошките прашања, за справување со климатските промени, но и да се развиваат т.н. „зелени вештини“, односно начини на живеење што се одржливи кон животната средина и природните ресурси.
„Сметаме дека пред да се воведе еколошкото право како засебна наставна програма, би требало на ‘мала врата’ да се воведе преку практицирање во самите правни клиники. Кај нас, во моментов постои правна клиника, меѓутоа не се занимава со еколошкото право. Таа се’ уште е маргинална тема, па оттука гледаме можност да се интегрира преку најразлични модели, а секако регионалната соработка во овој домен треба да биде на прво место“, вели Кирил Ристовски од „Флорозон“ за Радио МОФ.
За него нема сомнеж дека еколошкото право ќе биде од голема помош на идните правници, адвокати, судии… Воедно, еколошкото право и еколошката правда треба да се провлекува низ целиот образовен систем. Почнувајќи од основно, па и понатаму преку адаптирани програми.
Работилници на „Еко Логик“ / „Жабец“ за одржливи и зелени заедници, фото: „Еко Логик“
„Што се однесува до академското право, акцент треба да се стави на Академијата на судии и обвинители, кои практично вршат специјализација на пред подготвени и подготвени кадри. Тие понатаму ќе треба тоа знаење да го применуваат во рамки на судската пракса. Е, сега, ако ги видиме сите достапни извештаи од институциите, ќе видиме дека има многу низок број на процесирани случаи, што ние сметаме дека е директна рефлексија на отсуството на елементарно познавање на оваа материја“, забележува Ристовски.
Кај нас, вели тој, по инерција се носат одредени судски одлуки, но не се земаат предвид меѓународните судски пракси, или од судовите од Европската унија, за да ни послужат како модел за пресуди и одлуки.
„Тоа, само по себе можеби укажува на низок степен на свесност кај самите судии и јавни обвинители. Меѓутоа, сепак, ова прашање ќе треба да се разгледува од повеќе аспекти, вклучувајќи можеби и реорганизација на самата структура на јавното обвинителство и на судовите, со цел да се создадат и соодветни можности за доследна примена. Доколку би се отвориле засебни одделенија во рамки на Обвинителството и на судовите кои би се занимавале исклучиво со прашања од животната средина, практично ќе се наметне потребата од ангажирање стручни кадри во рамки на овие одделенија“, посочува тој.
Според Ристовски, самата потреба од кадри ќе покрене соодветни реформи во образовниот систем.
„Значи, место да имаме пристап ‘оддолу-нагоре’, реформата да се спроведе од ‘одгоре-надолу“, но на веќе дефинирани потреби. Сепак, пак ќе кажам, за ова е потребна стратешка подготовка, стратешка определба и треба да влезе во одредени реформски процеси на институционално и на законско ниво“, нагласува тој.
Во однос на тоа дали еколошката правда е важна за граѓаните да бидат стимулирани и пријавуваат уништување и загадување на животната средина, тој вели дека, во моментов, имаме достапни механизми. Не само закони, туку и конкретни алатки ставени во функција.
„Меѓутоа, ако ги видиме сите статистички податоци за довербата на јавноста во судството – тогаш имаме поразителни бројки. Довербата е на најниско ниво од осмостојувањето (на Македонија н.з.). Тоа, пред се’, се должи на политизација, партизација и сл. Тоа практично ги обесхрабрува граѓаните да можат тие алатки ефективно да ги користат“, потенцира Ристовски.
Од друга страна, дополнува тој, преку статистички податоци се гледа дека судовите често застануваат зад крупниот капитал и пред себе имаат предвид економско-социјална слика, па несакајќи да го нарушат тој „баланс“, најчесто застануваат во одбрана на загадувачите.
Визуелизација од „Интеграција на еколошката правда во високото образование“
„Граѓаните се свесни за таа состојба, па таквите митови и воспоставени практики ќе треба да се рушат постепено. Тоа не може да дојде наеднаш. Во тој момент значително би помогнале и граѓанските организации кои можат да играат медијаторска улога, односно застапници виз-а-ви институциите и судството. Да го олеснат процесот за користење на самите алатки, но и да ја доближат материјата до просечниот граѓан, кој според истражувањата недоволно е запознаен и не би можел самостојно да се снајде низ правничките лавиринти. Така да, секогаш е добредојден граѓанскиот сектор’“, констатира Ристовски од „Флорозон“.
Значење на еколошкото право
Еколошкото право е релативно нова и недоволно развиена посебна гранка на правото што се занимава со еколошките проблеми и со нивното регулирање. Денес голем број држави во светот го препознаваат правото на безбедна, чиста, здрава и одржлива животна средина и се трудат да го регулираат преку домашното законодавство.
„Низ историјата, еколошкото право се развивало од дното нагоре, почесто отколку што било случај државата да наметне правила. Ова, всушност, значи дека луѓето што биле на некој начин засегнати од еколошките прашања – било позитивни или негативни, ги адресирале овие прашања до законодавните власти, привлекувајќи го нивниот интерес. Едни од најраните примери се актите на Американскиот конгрес, со кои во 1872 година се вршело заштита на природниот предел околу реката Јелоустон, со што бил основан првиот национален парк во светот под влијание на пишувањата на активистите за заштита на животната средина, особено на Џорџ Перкинс Марш во неговата книга ‘Човекот и природата’ од 1864 година“, стои во анализата на „Флорозон“.
Еколошкото право се развива бавно низ годините и низ различните делови од светот. Во 60-тите и 70-тите години на минатиот век почнува да се етаблира како посебна гранка на правото, особено во развиените држави, почнувајќи од САД. Големо влијание врз овој процес на етаблирање на еколошкото право во САД повторно имаат активистите за заштита на животната средина, особено книгата на Рејчел Карсон – „Тивката пролет“, издадена во САД во 1962 година.
„Оваа книга посвети големо внимание на прашањата за засилена употреба на пестицидите и нивното влијание врз зголемувањето на нивоата на загадување, со што Рејчел Карсон се смета за една од иницијаторите на современото движење за заштита на животната средина. Еколошкото право покрива исклучително обемна материја, затоа што се однесува и на локалните и на националните, а особено на меѓународните прописи и правила поврзани со заштитата на животната средина. Развојот на еколошкото право е комплексен процес, затоа што во границите на лимитираното знаење за животната средина треба да се регулираат многубројни социополитички конфликти што инволвираат голем број заинтересирани страни во општеството – и национални и меѓународни“, се вели во анализата.
Бојан Шашевски
-
Drejtësia ekologjike duhet të përhapet përmes arsimit, ndërsa gjykatat dhe prokuroria të hapin departamente për ekologji
Nevojitet një edukim gjithëpërfshirës mjedisor, që do të thotë se fakultetet juridike dhe fakultetet e shkencave politike duhet të përforcojnë edukimin në të drejtën mjedisore dhe drejtësinë mjedisore. Më tej, ajo njohuri duhet të transferohet në praktikën gjyqësore dhe çështjet mjedisore të trajtohen përmes departamenteve të veçanta të gjykatave dhe prokurorisë. Këto janë hapa të rëndësishëm, nëse dihet që drejtësia mjedisore procesohet keq, ndërkohë që qytetarët kanë besim të ulët se nëse denoncojnë një ndotës do të kishte efekt dhe epolog gjyqësor.
Sipas analizës krahasuese të “Florozon”, të quajtur “Integrimi i drejtësisë mjedisore në kurrikulat e arsimit të lartë”, Maqedonia duhet të mësojë shumë nga anëtarët e BE-së si Kroacia dhe Sllovenia. Aty, e drejta mjedisore është e përfshirë më thelbësisht në fakultete, studentët kanë mësime më praktike dhe përfshihen në krijimin e politikave apo legjislacionit mjedisor. Në të njëjtën kohë, procesi kalon nëpër klinikat ligjore.
“Praktika e zhvillimit të mësimdhënies praktike përmes klinikave ligjore është miratuar edhe në Universitetin e Beogradit, Serbi, ku Klinika e Ligjit Mjedisor dëshmon të jetë një shtesë e rëndësishme në kurrikulën që inkurajon studentët të fitojnë aftësinë për të zhvilluar strategji dhe kapacitete për t’u ballafaquar më mirë me problemet mjedisore”, thotë analiza krahasuese e bërë për Shqipërinë, Maqedoninë, Slloveninë, Serbinë, Kroacinë dhe Malin e Zi, dhe përmes një projekti të mbështetur nga Suedia përmes Programit Global të UNDP-së.
Në analizë thuhet se përmes përfshirjes së lëndës së të drejtës mjedisore në fakultetet juridike dhe universitetet shtetërore dhe më tej edhe në universitetet private në Maqedoni, do të rritet vetëdija për rëndësinë e së drejtës mjedisore. Studentët duhet të marrin njohuri për të kuptuar më mirë çështjet mjedisore, për t’u ballafaquar me ndryshimet klimatike, por edhe për të zhvilluar të ashtuquajturat “aftësitë e gjelbra”, pra mënyra të jetesës që janë të qëndrueshme ndaj mjedisit dhe burimeve natyrore.
“Ne vlerësojm se e drejta ekologjike para se të futet si program mësimor i posaçëm, duhet të futet në ‘derë të vogël’ përmes praktikës në vetë klinikat ligjore. Në vendin tonë aktualisht ekziston një klinikë ligjore, por ajo nuk merret me ligjin mjedisor. Është ende një temë margjinale, kështu që ne shohim një mundësi për ta integruar përmes modeleve të ndryshme dhe natyrisht në radhë të parë duhet të jetë bashkëpunimi rajonal në këtë fushë”, thotë Kiril Ristovski nga “Florozon” për Radio MOF.
Për të, nuk ka dyshim se e drejta ekologjike do të jetë një ndihmë e madhe për juristët, avokatët, gjyqtarët e ardhshëm… Njëkohësisht e drejta ekologjike dhe drejtësia ekologjike duhet të përshkojnë të gjithë sistemin arsimor. Duke filluar nga baza dhe duke vazhduar përmes programeve të përshtatura.
Работилници на „Еко Логик“ / „Жабец“ за одржливи и зелени заедници, фото: „Еко Логик“
“Për sa i përket të drejtës akademike, theksi duhet vënë tek Akademia e gjyqtarëve dhe prokurorëve, e cila praktikisht kryen specializimin e personelit të paratrajnuar dhe të përgatitur. Ata më tej do të duhet t’i zbatojnë ato njohuri brenda kornizës së praktikës gjyqësore. Epo, tani, nëse i shohim të gjitha raportet në dispozicion nga institucionet, do të shohim se ka një numër shumë të vogël të lëndëve të proceduara, që konsiderojmë se është pasqyrim i drejtpërdrejtë i mungesës së njohurive elementare për këtë çështje”, thekson Ristovski.
Te ne, thotë ai, vendime të caktuara gjyqësore miratohen me inercion, por nuk merren parasysh praktikat ndërkombëtare gjyqësore, apo nga gjykatat e Bashkimit Evropian, që të shërbejnë si model për aktgjykime dhe vendime.
“Kjo, në vetvete, mund të tregojë një nivel të ulët të vetëdijes së vetë gjyqtarëve dhe prokurorëve publik. Megjithatë, kjo çështje do të duhet të shqyrtohet nga disa aspekte, duke përfshirë ndoshta riorganizimin e vetë strukturës së prokurorisë publike dhe gjykatave, në mënyrë që të krijohen mundësi adekuate për aplikim të qëndrueshëm. Nëse do të hapeshin departamente të veçanta në kuadër të Prokurorisë dhe gjykatave që do të merreshin ekskluzivisht me çështjet e mjedisit, praktikisht do të imponohej nevoja e punësimit të kuadrove profesionale brenda këtyre departamenteve”, thekson ai.
Sipas Ristovskit, vetë nevoja për kuadro do të nxisë reformat e duhura në sistemin arsimor.
“Pra, në vend që të ketë një qasje “nga poshtë-lart”, reforma duhet të zbatohet nga “lart-poshtë”, por sipas nevojave të përcaktuara tashmë. Megjithatë, do të them sërish, kjo kërkon përgatitje strategjike, përcaktim strategjik dhe duhet të hyjë në procese të caktuara reformuese në nivel institucional dhe ligjor”, thekson ai.
Në lidhje me atë nëse drejtësia mjedisore është e rëndësishme që qytetarët të stimulohen dhe të raportojnë shkatërrimin dhe ndotjen e mjedisit, ai thotë se për momentin kemi mekanizma në dispozicion. Jo vetëm ligjet, por edhe mjetet konkrete të vënë në funksion.
“Megjithatë, nëse shohim të gjitha statistikat për besimin e publikut në gjyqësor, atëherë kemi shifra shkatërruese. Besimi është në nivelin më të ulët që nga pavarësia (e Maqedonisë). Kjo në radhë të parë për shkak të politizimit, partizimit etj. Kjo praktikisht i dekurajon qytetarët që ato mjete t’i përdorin në mënyrë efektive”, thekson Ristovski.
Nga ana tjetër, shton ai, të dhënat statistikore tregojnë se gjykatat shpesh qëndrojnë pas kapitalit të madh dhe kanë parasysh tablonë ekonomiko-sociale, ndaj duke mos dashur ta prishin atë “ekuilibër”, zakonisht qëndrojnë në mbrojtje të ndotësve.
Vizualizimi nga “Integrimi i Drejtësisë Ekologjike në Arsimin e Lartë”
“Qytetarët janë të vetëdijshëm për këtë situatë, kështu që mite dhe praktika të tilla do të duhet të shkatërrohen gradualisht. Nuk mund të vijë papritur. Në atë moment, organizatat e shoqërisë civile që mund të luajnë një rol ndërmjetësues, përkatësisht përfaqësues përballë institucioneve dhe gjyqësorit, do të ndihmonin dukshëm. Për të lehtësuar procesin e përdorimit të vetë mjeteve, por edhe për ta afruar çështjen me qytetarin e zakonshëm, i cili, sipas hulumtimeve, ka njohuri të pamjaftueshme dhe nuk do të mund të lundronte vetë nëpër labirintet ligjore. Pra, po, sektori civil është gjithmonë i mirëseardhur”, thotë Ristovski nga “Florozon”.
Kuptimi i të drejtës ekologjike
E drejta mjedisore është një degë e veçantë e së drejtës relativisht e re dhe e pazhvilluar që merret me problemet ekologjike dhe rregullimin e tyre. Sot, një numër i madh vendesh në botë njohin të drejtën për një mjedis të sigurt, të pastër, të shëndetshëm dhe të qëndrueshëm dhe përpiqen ta rregullojnë atë përmes legjislacionit vendas.
“Gjatë historisë, e drejta mjedisore ka evoluar nga poshtë lart, shpesh herë më shumë sesa kishte ndodhur në rastin kur shteti vendoste rregulla. Kjo, në fakt, do të thotë se njerëzit që janë prekur në një farë mënyre nga çështjet ekologjike – qofshin ato pozitive apo negative, ia adresuan këto çështje autoriteteve legjislative, duke tërhequr interesin e tyre. Një nga shembujt më të hershëm janë aktet e Kongresit Amerikan, i cili në vitin 1872 mbrojti zonën natyrore rreth lumit Yellowstone, duke krijuar parkun e parë kombëtar në botë nën ndikimin e shkrimeve të aktivistëve ekologjik, veçanërisht George Perkins Marsh në librin e tij “Njeriu dhe Natyra” të vitit 1864”, thuhet në analizën e “Florozon”.
E drejta ekologjike zhvillohet ngadalë gjatë viteve dhe në pjesë të ndryshme të botës. Në vitet e 60-ta dhe të 70-ta të shekullit të kaluar, ajo filloi të vendoset si një degë e veçantë e së drejtës, veçanërisht në vendet e zhvilluara, duke filluar nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Një ndikim të madh në këtë proces të vendosjes së të drejtës ekologjike në SHBA patën aktivistët e mjedisit, veçanërisht libri i Rachel Carson – “Silent Spring”, botuar në SHBA në vitin 1962.
“Ky libër i kushtoi vëmendje të madhe çështjeve të përdorimit të shtuar të pesticideve dhe ndikimit të tyre në rritjen e niveleve të ndotjes, duke bërë që Rachel Carson të konsiderohet si një nga iniciatorët e lëvizjes moderne për mbrojtjen e mjedisit. E drejta ekologjike mbulon një materie jashtëzakonisht të gjerë, pasi ajo ka të bëjë me rregullat dhe aktet ligjore lokale, kombëtare, dhe veçanërisht ato ndërkombëtare që lidhen me mbrojtjen e mjedisit. Zhvillimi i të drejtës ekologjike është një proces kompleks, pasi brenda kufijve të njohurive të kufizuara për mjedisin duhet të rregullohen shumë konflikte sociopolitike që përfshijnë një numër të madh palësh të interesuara në shoqëri – edhe kombëtare edhe ndërkombëtare”, thuhet në analizë.
Bojan Shashevski
